‘Ajax-toestanden’ in plotselinge oorlog tussen Nederlands Symfonie Orkest en Nationale Reisopera

Deze week begint de Nationale Reisopera met de repetities van Mozarts Le nozze di figaro. In de bak het kersverse Nederlands Symfonie Orkest onder leiding van Jan Willem de Vriend. Business as usual, want beide gezelschappen werken al jaren nauw samen en zijn verenigd in het Nationale Muziekkwartier Enschede. Alleen: orkest en operagezelschap praten sinds vorige week niet meer met elkaar.

 

 

Inzet is een onverwachte subsidieaanvraag van 3,5 miljoen euro van Stichting Aurora, waarachter het Nederlands Symfonieorkest en het barokensemble Combattimento Consort Amsterdam schuilgaan. Artistiek leider van beide orkesten is Jan Willem de Vriend en samen met directeur Harm Mannak van het NSO lanceert hij een plan om vanuit Enschede door Nederland te reizen met opera en muziektheater. Intendant Guus Mostart van de Reisopera reageerde verbijsterd. Mocht Aurora het geld krijgen, dan betekent dat het einde voor de Reisopera – er is immers maar ruimte voor één reizend operagezelschap in het nieuwe bestel.

Het lijkt een uit de hand gelopen ruzie tussen orkest en operagezelschap. Zo reageert in ieder geval de plaatselijke politiek. College van B&W kwam met een snelle persverklaring waarin beide partijen werd opgeroepen de meningsverschillen opzij te zetten. Maar hoe verleidelijk het ook is dit conflict terug te brengen tot kinnesinne tussen Mannak en Mostart, het leidt af van de ware oorzaak. Door kortingen op rijkssubsidies, een overambitieus management met dito plan en een ondoordachte geldinjectie van de Provincie Overijssel is alles uit balans. Zakelijke belangen en een radicaal verschil in toekomstvisie doen de rest.

“Vijf miljoen sponsorinkomsten”

We schreven al eerder over de opmerkelijke naamverandering van het Orkest van het Oosten. Door de naam te veranderen in het Nederlands Symfonie Orkest leek het orkest duidelijk te willen maken hét regionale symfonieorkest van ons land te zijn. Een fusie met het Gelders Orkest was absoluut onbespreekbaar, ook voor de Provincie Overijssel die het voorbije decennium, samen met de gemeente Enschede, juist flink geïnvesteerd heeft in het Nationaal Muziekkwartier. Van dit gegeven maakte het orkest behendig gebruik.

Om de rijksbezuinigingen voor het orkest de komende vijf jaar op te vangen, werd op de laatste provinciale vergadering van 2011 besloten het orkest vijf miljoen euro te schenken, met nog eens vijf miljoen in het vooruitzicht. Het orkest wilde eigenlijk het hele bedrag in een keer en daarmee de jaarlijkse bijdrage van de provincie afkopen, maar dat vond de provincie een te groot risico.

Het orkest krijgt de miljoenen op basis van een zeer ambitieus businessplan, dat enorme risico’s in zich herbergt en op verschillende punten zelfs onrealistisch is. Zo moeten de bezoekersaantallen enorm omhoog en vooral de cijfers over fondsenwerving zijn opmerkelijk. Het businessplan hanteert een groeimodel van 2.000.000 naar 5.000.000 euro sponsorinkomsten per jaar. En richt zich daarbij in de eerste plaats op bedrijven in Overijssel.

1000 euro per bedrijf

“De provincie kent meer dan 100.000 bedrijven. Doen er in jaar 1 2.000 mee voor een gemiddelde van 1000 euro, dan bedraagt de bruto opbrengst van dit project dus 2.000.000. De daarop volgende jaren loopt de opbrengst geleidelijk op tot een maximum van 5% van de markt. De totaal geprognosticeerde opbrengsten (5.000.0000) worden vanaf 2018 volledig gehaald.”

Doel is om uiterlijk in 2018 nog maar voor 50% afhankelijk te zijn van overheidsubsidie. Om deze ambities te realiseren, wil het NSO een speciaal projectteam sponsorwerving oprichten, met één verantwoordelijke manager en tien sponsormarketeers. Merkwaardig is dat bij de berekening de verantwoordelijkheid ook nadrukkelijk op het bordje van de artistiek leider gelegd wordt:

“Aansprekend en aanspreekbaar (artistiek) leiderschap is voorwaarde voor succes.”

Het zou Overijssel in één klap de meest vrijgevige provincie van Nederland maken, maar zelfs landelijk is dit onhaalbaar. Het groeimodel negeert bovendien dat collega-instellingen ook diezelfde markt op moeten. De Reisopera bijvoorbeeld. Dat gezelschap verliest volgend jaar vijf miljoen aan rijkssubsidie en zal ook nadrukkelijk de markt opgaan.

Het NSO neemt, gesteund door de provincie, dus enorme risico’s. Als het de doelstellingen niet haalt, ontstaat niet alleen daardoor een gat op de begroting, maar krijgt het ook de extra miljoenen van de provincie niet. Dan valt het orkest ver terug.

“Natuurlijk hebben we gepraat”

De geldinjectie van de provincie maakte het NSO in één klap tot de grootste speler in de regio, een positie die voorheen in handen van de Reisopera was. Dat gezelschap heeft net een nieuw plan ingediend bij de rijksoverheid en wacht begrijpelijkerwijs de reactie van het ministerie af. Zo lang wilde het orkest echter niet wachten en diende samen met het Combattimento Consort een eigen subsidieaanvraag in, ondertekend door Harm Mannak en Jan Willem de Vriend.

De motieven van het Combattimento Consort hierbij zijn duidelijk: ook dat orkest wordt flink getroffen door de bezuinigingen. In voorgaande jaren bracht het orkest bovendien op projectbasis barokopera, maar de kans dat het orkest dat de komende jaren nog kan doen, is nagenoeg nihil gezien de vele nieuwe aanvragers voor projectsubsidie.

Al op de eerste pagina van het beleidsplan van Opera Aurora wordt de aanval vol ingezet:

“Het Nederlands Symfonieorkest en Combattimento Consort Amsterdam hebben de handen ineen geslagen om te komen tot een nieuwe reizende operavoorziening. Met dit plan geven we een geheel eigen visie op de invulling van de reizende operavoorziening. Een visie die wij overigens graag hadden vormgegeven met de Nationale Reisopera, ware het niet dat er een fundamenteel verschil van inzicht lijkt te bestaan over hoe de opera inhoudelijk en zakelijk georganiseerd moet worden.”

Een agressieve toon, des te opmerkelijk daar Guus Mostart ontkent dat Mannak of De Vriend met hem gepraat heeft over een mogelijke subsidieaanvraag.

Henk Kesler

Als directeur van het Muziekkwartier predikte Mannak voortdurend het succes van de samenwerking, maar laat hij nu bij monde van bestuursvoorzitter Henk Kesler – die van het voetbal – zeggen:

“Natuurlijk is wel gepraat met de Nationale Reisopera. Onze directeur Harm Mannak probeert al acht jaar lang op een lijn te komen. Maar er is een groot onderling verschil in visie: de Nationale Reisopera wil maximaal vier producties per jaar maken, wij veel meer. Grote en kleinschalige producties, waarmee we kunnen overleven en in 2018 maximaal nog 50% subsidie nodig hebben.”

Opera Aurora gooit de deur echter niet helemaal dicht:

“Het Nederlands Symfonieorkest en Combattimento Consort Amsterdam vinden het belang van een gezonde reizende operavoorziening echter zo groot, dat besloten is dit plan eigenstandig uit te werken, met de nadrukkelijke uitnodiging aan de NRO later aan te haken.”

Hoe is onduidelijk, want Henk Kesler geeft ruiterlijk toe dat de plannen de doodsteek voor de reisopera kunnen beteken. Uit verdere lezing blijkt bovendien dat de Reisopera dan wel uitsluitend de plannen van Mannak en De Vriend moet uitvoeren, daar er opvallend veel gedetailleerd is ingevuld.

Nou ja, ogenschijnlijk.

Het is niet ongebruikelijk om in subsidieaanvragen wat vooruit te lopen op de plannen, maar Mannak en De Vriend maken het wel heel bont. Zo worden partners ten tonele gevoerd die zelf van niets weten. Bestaande producties van Kameropera Zwolle worden bijvoorbeeld doodleuk als nieuwe co-producties opgevoerd – terwijl Kameropera Zwolle juist in gesprek is met de Nationale Reisopera. Ook Oost-Europese co-producties lijken niet nieuw, maar voor deze plannen hooguit wat aangekleed.

Daarnaast wordt Opera Zuid meerdere malen genoemd, maar Opera Zuid heeft juist samen met De Nederlandse Opera en de Nationale Reisopera een convenant gesloten waarin afspraken zijn gemaakt over de komende jaren. Het ligt bovendien voor de hand dat Opera Zuid zich vooral zal richten op een nauwe samenwerking met het nieuwe fusieorkest in Zuid-Nederland.

Eigen echtgenote eerst

Ronduit hilarisch wordt het als beschreven wordt hoe het nieuwe gezelschap ook de relatie tussen opera en film wil “ontdekken” en dan Paul Verhoeven noemt als regisseur van Wagners Tannhauser in 2016.

Paul Verhoeven is onbereikbaar voor commentaar.

Ook de genoemde alliantie met “de Britse staatsomroep BBC” lijkt vooral bedoeld om te imponeren. Wat die alliantie inhoudt wordt in elk geval niet omschreven en op geen enkele site van de BBC is er iets over te vinden.

Een andere opmerkelijke naam is regisseuse Eva Buchman. Zij komt opvallend veel in de plannen voor, wat bij de zoveelste productie in 2016 culmineert in de uitspraak: “De succesvolle samenwerking tussen Jan Willem de Vriend en Eva Buchman krijgt zijn vervolg.” Niet alleen voorbarig, maar als je weet dat Eva Buchman de echtgenote van De Vriend is, krijg je het idee dat zij waarschijnlijk de enige is waarmee al wel duidelijke afspraken zijn gemaakt.

Deal met Halbe Zijlstra?

Hoe gaat Opera Aurora dit alles realiseren? Inderdaad, door mee te liften op het businessplan van het Nederlands Symfonie Orkest. Mannak en De Vriend verwachten dat de combinatie orkest met opera zo aantrekkelijk is voor mogelijke sponsoren, dat beide er op vooruit zullen gaan: 1 + 1 = 3. Marketing wordt daarbij nadrukkelijk betrokken bij de artistieke programmering.

En omdat waar gehakt wordt nu eenmaal spaanders vallen, is ook daaraan gedacht:

“Opera Aurora zal voor het inkopen van specifieke kennis onder andere gebruik maken van de expertise van (ex-)medewerkers van de Nationale Reisopera. Onderzocht wordt of en hoe Opera Aurora (een deel van) het operakoor van de NRO kan overnemen en kan omvormen tot een opera én symfonisch koor.”

Dat De Vriend graag de beschikking krijgt over een professioneel koor is bekend, in december gelastte hij op het allerlaatste moment een cd-opname van Mendelssohns tweede symfonie af omdat hij de kwaliteit van het projectkoor Consensus Vocalis te laag vond – waarmee hij een aanzienlijke verliespost voor het NSO creëerde.

Het venijn zit echter in de daaropvolgende zin:

“Een en ander ook ter beperking van de bij de NRO optredende frictiekosten.”

Een wel heel duidelijke knipoog richting staatssecretaris Zijlstra, die zoals bekend zeer gevoelig is voor argumenten als deze die niets met kwaliteit van doen hebben. Het lijkt alsof Mannak en De Vriend beseffen dat hun plannen aan alle kanten rammelen en een positief advies van de Raad voor Cultuur onwaarschijnlijk is. Maar adviezen legt de staatssecretaris wel vaker naast zich neer.

Belangenbehartiger en dienstverlener

Collegiaal is het natuurlijk allerminst en het past evenmin bij een andere functie van Mannak: voorzitter van de Nederlandse Associatie voor de Podiumkunsten, “belangenbehartiger, dienstverlener en werkgeversorganisatie die de krachten vanuit orkesten, dans en toneel bundelt” en bijdraagt aan “goed werkgeverschap en goed ondernemerschap en een professionele bedrijfsvoering van en binnen de podiumkunsten in Nederland.”

In juni 2011 riep Mannak, vlak nadat hij was afgetreden als directeur van het Muziekkwartier, nog iedereen in Overijssel op pal te gaan staan voor alles wat er de afgelopen decennia is opgebouwd op cultureel gebied. Hij zei er wel meteen bij: “Wij hebben een plan waarin staat beschreven hoe we willen overleven en daar geloof ik in.”

De inhoud van dat plan wordt meer en meer duidelijk. Wil het NSO de eigen doelstellingen realiseren en daarmee de miljoenen van de provincie binnenhalen, dan kan dat alleen maar door de concurrentie uit te schakelen.

Zijlstra kijkt glimlachend toe.