Met de rug naar de gemeenschap?

Deze week vindt in het Utrecht het festival Connecting Arts plaats. Dit festival draait, in tegenstelling tot de verwachting die de titel opwekt, geheel om het orgel. Het instrument zit in een bodemloze identiteitscrisis. De oplossing ligt in de verbinding met andere kunstvormen: connecting arts.

De organist. Zo’n man met een baard. Niet een secuur getrimde weekendschaduw, maar een wilde dos gezichtshaar die het daglicht nauwelijks verdraagt. Zo’n man die zich verbergt achter meterslange pijpen en een torenhoge muur van geluid. Die tijdens de eredienst altijd met de rug naar de gemeente zit. En niet zonder reden. De organist lijkt de autist onder de klassieke musici. Hij heeft een dijk van een imagoprobleem. Kijk en ervaar:

Niet alleen kerken lopen leeg, maar ook orgelrecitals trekken als gevolg daarvan nauwelijks publiek meer. De reden waarom Reitze Smits de noodklok luidt. Hij is, naast docent aan de conservatoria in Utrecht en Leuven, artistiek leider van Connecting Arts. “Over 20 jaar is er geen publiek meer om voor te spelen. Orgelcultuur zoals wij het kennen heeft geen enkele toekomst. Maar organisten hebben het nog steeds niet door. Ze zijn heel behoudend.”

En daarom wil hij vakgenoten inspireren een nieuwe weg in te slaan. De editie van dit festival heeft als thema de samenwerking met andere kunstvormen. Tijdens de tweedaagse conferentie op 3 en 4 oktober wordt er gesproken over de problemen én de succesverhalen van deze nieuwe weg.

De eerste spreker, orgelbouwer John Mander uit de UK, ziet het nog niet erg zitten. Hij hekelt de “modern day mantra: accessibility”. Toegankelijkheid zorgt voor de verloochening van kwaliteit, voor “dumbing down”. Popmuziek? Lady Gaga die ook orgel speelt en er een hele show omheen bouwt? Nee zeg! Geen knieval, maar kwaliteit!

Aan de andere kant van het spectrum staat de Franse spreker en organist Vincent Dubois. Hij werkte in 2009 samen met kunstenaar Bartabas, die een performance creëerde in een gotische kathedraal in Rouen met paarden die dansten op… jawel, orgelmuziek. De voorstelling was razend populair. “Maar Bartabas benaderde mij, en het was zijn creatieve idee, niet dat van mij,” vertelt Dubois.

Ook Reitze Smits houdt een voordracht. “Als we willen dat het orgel niet, net als de kerk, slechts gaat functioneren als een historisch monument, moeten we creatief worden.” Toch fungeert orgelmuziek ook nu al in aanpalende kunstvormen – denk aan film. Alleen, daar symboliseert de muziek vaak een voorbode van naderend onheil, en lijkt de organist maar al te vaak op Frankenstein. Heel eenzijdig, dus.

Er zijn andere mogelijkheden met vooral beeld: film, beeldende kunsten, dans en circus. Kunstenaars kunnen en moeten samenwerken – het is een beweging die je in Nederland nu ook al kunt waarnemen, aldus Reitze. “Met ons huidige politieke beleid zoekt iedereen elkaar op. Je hebt elkaar nodig.” De wens ontmoet de noodzaak.

Reitze toont sprekende voorbeelden uit het buitenland. In de UK zijn op dit moment ‘orgelimprovs’ op  de stomme film een hip underground fenomeen. Steetdancers geven openbare voorstellingen op het bekendste orgelstuk, de toccata en fuga in B van J.S. Bach:

En in de Nederlandse praktijk? Gisteren opende het festival met een samenwerking tussen derwishdanser Kadir Sonuk, die wervelde rondom de hypnotiserende klanken van Simeon ten Holts Canto Ostinato, gespeeld op het orgel in de Utrechtse Domkerk door organist Aart Bergwerff.  Hij is iemand die zich al langer in de praktijk hard maakt voor eigenzinnige interdisciplinaire programma’s. Of het tapdans is, video-art of oost meets west:

En hier komt dan de oplossing: het is niet het instrument dat in problemen zit, maar de bespeler ervan. Als die zich omdraait en zijn blote gezicht toont aan de rest van de wereld, zullen er voldoende kansen komen voor het instrument om te overleven in deze harde wereld van ‘toegankelijkheid’. En als Lady Gaga een boudoirorgel bespeelt, zal het waarschijnlijk nog wel goed komen. Want zij opent de poort naar de oorspronkelijke muziek:

Dinsdag 4 oktober is er nog een dag met lezingen (o.a. over stomme film en orgel, 15.15). Het festival zelf duurt nog t/m 8 oktober. Daarna doet het andere Europese steden aan. www. connectingarts.org