‘De uitvaart’ zorgt voor commotie rondom Willibrorduskerk, maar breekt lans voor katholieke kerk en haar rituelen

De commotie die is ontstaan door de voorstellingenreeks ‘De uitvaart’ in de St. Willibrorduskerk in Utrecht had niemand voorzien, laat staan gewild. Het apostolaat van de St. Willibrorduskerk vindt dat de kerk ‘ontheiligd’ is en wil er geen missen meer houden, nu Dries Verhoeven daar met hulp van Sens Uitvaarten tien avonden lang ‘De uitvaart’ opvoert. Het zijn theatrale uitvaartmissen, waarmee hij onder meer de verzorgingsstaat en het maatschappelijk draagvlak voor de kunst ten grave heeft gedragen. Maar iemand hiermee kwetsen was nooit zijn intentie geweest: ‘’Als ik de provocatie al op zoek in het project, dan is dat die met de toeschouwer.’’

Het gaat er allemaal plechtstatig aan toe. Bij de deur staat een man die enkele mensen omhelst als hij ze binnen laat. Ze komen in een met kaarsen verlichte ruimte. Hier ligt de overledene opgebaard. De meeste bezoekers zijn in het zwart gekleed. Als iedereen zit, wordt de kist binnengedragen, voorafgegaan door de pastor en gevolgd door de familie. Die lopen met een rollator, een blindenstok of zitten in een rolstoel. Een koor zingt stemmige muziek. En dan begint de uitvaartdienst.

Gegiechel

Je vraagt je onwillekeurig af wie hier voor zijn plezier naartoe komt. ’s Avonds even lekker uit en dan naar de kerk voor een begrafenis? Maar hoe stemmig en bedrukt de doodgravers ook blijven kijken, als de pastor begint te praten, blijkt dat hier iets heel anders aan de hand is. In deze prachtige kerk wordt afscheid genomen en een laatste eer bewezen. Aan de verzorgingsstaat. In de woord en communiedienst wordt herdacht wat de verzorgingsstaat heeft betekend voor de naasten. ‘’Op een dag als vandaag realiseren we ons dat we zielen zijn in een sterfelijk omhulsel,’’ declameert de pastor. ‘’Onze gedachten zijn bij hen die het niet alleen aankunnen. Voor hen stond de verzorgingsstaat altijd klaar. Als je bij haar aanklopte, gaf ze altijd thuis. Wij moeten nu hopen op een toekomst bij elkaar, als toekomstige broeders of zuster.’’ En dan klinkt er ook hier en daar gegiechel. Er valt geen traan, hooguit schudt er een schouder van een ingehouden slappe lach.

[Tweet “op aarde werd de verzorgingsstaat niet zo vaak bewierookt. Hier doen wij dat wel”]

Zo zijn er afgelopen dagen meer uitvaarten geweest, van het maatschappelijk draagvlak voor de kunst, de postkoloniale schuldgevoelens en de multiculturele samenleving. En er volgen er meer. Allemaal met een schuldbelijdenis, gebeden, en zelfs met tafelgebed en communie. Het bijbehorende boekje oogt alsof het gedrukt is voor een katholieke mis. De pastor zegt: ‘Hier op aarde werd de verzorgingsstaat niet zo vaak bewierookt. Hier doen wij dat wel’. En hij zwaait met het wierookvat boven de kist.

 

Verloren

Theatermaker Dries Verhoeven doet dat zodat mensen zich realiseren welke maatschappelijke verworvenheden van de laatste jaren allemaal verloren zijn gegaan en wat dat betekent voor de betrokkenen. De vorm die hij hiervoor heeft gekozen is een katholieke begrafenisdienst, inclusief de liturgie en bijbehorende rituelen. Juist ook omdat veel mensen rituelen bij begrafenissen steeds meer missen, wil hij de waarde van de katholieke kerk en het instituut toen: ‘Ik hoop dat bezoekers de betekenis ervaren van dit soort rituelen wanneer ze in gezamenlijkheid afscheid nemen van het desbetreffende denkbeeld,’’ schrijft hij op www.deuitvaart.nl als reactie op de ophef. ‘Door de tien avonden te laten plaatsvinden in de context van een katholieke kerk hoop ik ook de waarde van die plek en het instituut te tonen. Ik hoop dat bezoekers de betekenis ervaren van dit soort rituelen wanneer ze in gezamenlijkheid afscheid nemen van het desbetreffende denkbeeld. (…) Ik durf te verdedigen dat ik met het project een lans breek voor de positieve aspecten van de katholieke uitvaartmis en haar rituelen.’

Het besef dat rituelen en vormgeving belangrijk zijn bij een afscheid, was ook een van de redenen waarom Simone Scholts en Meta Stevens contact zochten met Dries Verhoeven. Was dat even toevallig, dat hij bezig was met een voorstelling die ‘De uitvaart’ heette. Scholts en Stevens wilden juist uit de theaterwereld verlaten om te gaan werken als uitvaartondernemer. Scholts was productieleider bij ‘t Barre Land en het Lab Utrecht; Stevens was dramadocente en ontwikkelde zich tot koorregisseur. Maar ze wilden allebei uitvaartbegeleider worden. Komende maand start hun uitvaartonderneming SENS in Utrecht. En precies op dit kruispunt draaien ze hun ‘try-out’ met ‘De uitvaart’.

‘Wij hebben Dries geholpen met de liturgie, we hebben de kist geregeld en hem tips gegeven. Onder meer ook om echte dragers te gebruiken. Want met hun buigingen, knikjes en hun kennis over wanneer je de hoed moet afnemen voegen ze echt veel toe. En wij hebben heel veel schik met die mannen.’

[Tweet “Wij regelen de volgende klant voor de uitvaartonderneming, zeggen we altijd.”]

Een drager komt erbij staan en vertelt dat hij het leuk vindt om mee te werken aan deze theatrale uitvaartmis: ‘Wij bootsen de uitvaart na en werken mee aan de sfeer. Ook al zijn we bloedserieus, wij zijn altijd acteurs. Mensen nemen dragers ook voor de ceremonie. Als het gaat om ons werk, moet alles kloppen. Want je kunt het afscheid van een overledene niet herstellen. Je moet altijd scherp zijn. En strak blijven. Wij regelen de volgende klant voor de uitvaartonderneming, zeggen we altijd.’

 

Rouwproces

Simone Scholts en Meta Stevens zien ook de waarde in van een gedenkwaardig afscheid.

‘Als het afscheid een goede herinnering is, is dat een belangrijke stap in het rouwproces. Een afscheid kun je betekenisvol maken.’ Een begrafenis kan ook veel meer zijn dan het obligate praatje-plaatje-praatje-plaatje, vindt Meta Stevens: ‘Ikzelf heb een paar teleurstellende uitvaarten meegemaakt, waarna ik op het idee kwam dat het anders moest kunnen. Dramaturgie kan daar een rol in spelen. Je kunt een afscheid anders vormgeven en indelen. Maar natuurlijk wel altijd aan de hand van de wensen van de familie.’

Deze slideshow vereist JavaScript.

De uitvaartondernemers zien een begrafenis niet als toneelstuk. Maar dit toneelstuk raakt hen wel: ‘Een aantal aspecten van de samenleving komen langs en je beseft: zo was het vroeger en dat raken we kwijt. Het is een herijking van de waarden van deze maatschappij. Door daarmee geconfronteerd te worden, doet het me wel iets.’

Ze hadden het natuurlijk liever onder al die ophef gehad. ‘Dit helpt niet,’ zegt Meta Stevens. ‘Nu lijkt het alsof wij geassocieerd kunnen worden met een voorstelling die de katholieke kerk schoffeert. Maar het gaat in dit stuk helemaal niet over geloof of religie. Er wordt niet geschoffeerd. De rituelen uit de kerk worden voor een ander statement gebruikt. Dries Verhoeven vindt juist dat er een verarming plaats vindt doordat er minder rituelen zijn. Wij zoeken ernaar rijkdom te krijgen in een dienst, zonder het kerkelijke tintje te gebruiken. De kerk dient juist als inspiratiebron.’

Zij hebben in ieder geval goed kunnen oefenen voor het échte werk, dat over een paar weken van start gaat.

 

10 theatrale uitvaartmissen van Dries Verhoeven in de St. Willibrordkerk | SPRING Festival 15-24 mei, dagelijks om 19.30 uur

‘De uitvaart’ van Dries Verhoeven. SPRING Festival. Tm 24 mei, dagelijks om 19.30 uur in de St. Willibrorduskerk, Minnebroederstraat 21, Utrecht.

De reactie van theatermaker Dries Verhoeven op de commotie is te lezen op: www.deuitvaart.nl

www.sensuitvaarten.nl