Vorig jaar barstte een kleine rel los toen het Holland Festival bekendmaakte in 2019 een grootschalig project op te tuigen rond de opera Licht van Karlheinz Stockhausen. Modernemuziekhaters schreeuwden moord en brand, want wie zit er nou te wachten op de akelige piepknor van de Duitse notensmid? Toch ontstond er meteen een run op de kaarten. Ook na zijn dood in 2007 blijft de naar eigen zeggen van Sirius afkomstige componist de gemoederen bewegen. Maandag 5 juni speelt Insomnio zijn ‘Michaels Reise um die Erde’ op het – gratis toegankelijke – festival Culturele zondagen in Utrecht.
Het idee voor Licht ontstond in 1977, toen Stockhausen in Kioto was. Terwijl hij zat te componeren hoorde hij het gezang van monniken uit een naburige tempel. Plotseling realiseerde hij zich dat alle muzieken van de wereld verwant zijn. Westerse, Arabische, Indiase en Aziatische muziek verschillen enkel in detail van elkaar en zijn daarom in wezen dialecten van een en dezelfde muziektaal.
Licht = goddelijkheid
Stockhausen krijgt ter plekke de ingeving een grootschalig werk te schrijven rond het thema licht. Hij besluit in vijfentwintig jaar tijd zeven avondvullende opera’s te componeren, voor elke dag van de week één. Als eerste schrijft hij Donnerstag, in 2003 is zijn cyclus voltooid. – Hij heeft er dan inderdaad (ruim) een kwart eeuw aan gewerkt.
Licht is voor Stockhausen een metafoor voor goddelijkheid. In zijn opera Licht wil hij een kosmisch wereldtheater creëren, waarin hij zijn levenslange overtuiging uitdraagt dat muziek en religie één zijn, gekoppeld aan de visie dat de mensheid in wezen muzikaal is. Dit wereldtheater speelt zich niet alleen af op de aarde, maar ook in de werelden daarbuiten. Het omvat het lot van de mensheid, de aarde en de kosmos, in overeenstemming of confrontatie met de spirituele wezens Michael, Lucifer en Eva.
Michael is de ‘Scheppende engel van ons universum’ en vertegenwoordigt de progressieve krachten van de ontwikkeling. Lucifer is zijn rebellerende tegenstrever en Eva werkt aan een vernieuwing van de ‘genetische kwaliteit’. Door de wedergeboorte van de mensheid zal deze daarna een muzikaler karakter hebben. Michael, Lucifer en Eva hebben elk drie vormen: als zanger (tenor, bas, sopraan), als instrument (trompet, trombone, bassethoorn) en als lichaam (dansers).
Elke dag heeft eigen betekenis
Stockhausen onderzoekt de betekenis van de zeven dagen van de week in verschillende culturen en esoterische tradities en ontwerpt een algeheel plan voor de opzet van Licht. Maandag is de dag van Eva; op dinsdag gaan Michael en Lucifer een confrontatie aan, op woensdag werken de drie wezens samen; donderdag is de dag van Michael; op vrijdag vindt de verzoeking van Eva door Lucifer plaats; zaterdag is de dag van Lucifer en zondag de dag van de mystieke eenwording tussen Michael en Eva.
De componist bedenkt zelf het plot, het libretto (enkele uitzonderingen daargelaten) en de enscenering. Elke dag is bovendien gekoppeld aan bepaalde kleuren, symbolen, planten, dieren, zintuigen en elementen. Waar Wagner met zijn Ring een Gesamtkunstwerk nastreefde, gaat Stockhausen in Licht nog een stapje verder: alle muzikale en theatrale bouwstenen worden opgevat als één geheel– van gezang, instrumentale muziek, elektronische klanken, beweging, kostuums tot aan de belichting toe.
Stockhausen baseert zijn hele, zevendelige cyclus op de zogenoemde superformule, die drie individuele formules herbergt – Michael heeft een dertientonige; Eva een twaalftonige en Lucifer een elftonige. Deze formule bepaalt het ritmisch, melodisch, dynamisch en timbraal verloop van de opera’s, niet alleen muzikaal, maar ook scenisch. Om zoveel mogelijk klankkleuren te realiseren koppelt Stockhausen de verschillende instrumenten vaak aan elektronica.
Michael/Stockhausen als scheppende kracht
‘Michaels Reise um die Erde’ is het tweede bedrijf uit Donnerstag aus Licht. Deze is gewijd aan Michael, die de scheppende kracht vertegenwoordigt. De aartsengel neemt een menselijke gestalte aan om te ontdekken hoe het voelt een mens te zijn. In het voorafgaande bedrijf is Michaels jeugd beschreven, die verrassende overeenkomsten vertoont met Stockhausens eigen leven.
Michael is de zoon van arme ouders en krijgt de liefde voor muziek en kunst mee van zijn moeder (Eva). Na een zenuwinzinking wordt zij opgesloten in een krankzinnigengesticht, waar zij door een arts wordt gedood. Zijn vader (Lucifer) is een schoolmeester die Michael leert bidden en jagen, hij sneuvelt aan het front. Michael wordt verliefd op Maan-Eva, half mens half vogel, een van de verschijningsvormen van Eva. Aan het eind van deze akte doet Michael drie examens, als zanger, als trompettisten als danser. Vanwege zijn enorme talent wordt hij met triomfgeschal toegelaten tot het conservatorium.
Verkapt trompetconcert
Dan begint het tweede bedrijf, eigenlijk een verkapt trompetconcert. Michael maakt met zijn instrument een muzikale reis om de aarde, alvorens hij in de laatste akte terugkeert naar de hemel. Hij speelt in een roterende bol onder een sterrenhemel. Onderweg doet hij zeven ‘stations’ aan, die elk de klanksfeer van de bezochte plaats reflecteren: Duitsland, New York, Japan, Bali, India, Centraal-Afrika en Jeruzalem. Michael converseert/concerteert met de overige instrumentalisten aan de voet van de globe, zij representeren de wereld.
De trompettist is behangen met allerhande dempers en elektronica, zodat hij een indrukwekkend scala aan klankkleuren kan produceren. Zijn muzikale formule begint met relatief eenvoudige, signaalachtige motieven, tegen een fond van diffuse klanken van het ensemble. Zijn partij wordt steeds kleurrijker, virtuozer en extravaganter, tot zij in schijnbaar onsamenhangende fragmenten uiteenspat.
‘Kruisiging en hemelvaart’
Aangekomen bij het zesde station (Centraal Afrika) hoort hij in de verte een bassethoorn (het instrument van Eva en Maan-Eva). Michael draagt de wereld op in omgekeerde richting te gaan draaien en bereikt het zevende en laatste station (Jeruzalem), waar hij een ‘gesprek’ voert met een contrabas. Dan verschijnt Maan-Eva en hun beider muzikale formules verstrengelen zich in elkaar, tot ze elk de formule van de ander spelen.
Twee clowneske klarinettisten ‘kruisigen’ Michael, samen met de lage koperblazers, waarna een ‘hemelvaart’ begint. De klanken van de trompet en de bassethoorn cirkelen rond elkaar tot ze eindigen in een gezamenlijke triller. Ze versmelten met elkaar in een unisono gespeelde G, die wegsterft in oneindigheid.
Culturele zondagen 5 juni, diverse locaties in Utrecht: Info en kaarten
Nederlands 
English (UK) 
Français 
