The Bacchae in het Holland Festival: Nietzsche, keiharde beats en prachtige operastemmen in een wild pleidooi voor queerness.

‘Eenvoud is het probleem van deze tijd. Eenvoud is labeltjes plakken. Het moet gaan om fluïditeit en verwarring.’ De Griekse operamaakster Elli Papakonstantinou, wier ster de afgelopen jaren snel is gerezen, brengt dit jaar op het Holland Festival een eigentijdse versie van de klassieke tragedie ‘Bacchanten’ van Euripides. In dat stuk uit 405 voor Christus rooft wijngod Dionysus (ook bekend als Bacchos) de vrouwen uit Thebe omdat de koning zijn goddelijke status afwijst. Die koning volgt, tegen beter weten in en verkleed als vrouw, die Bacchanten, wordt ontdekt en onder aanvoering van zijn extatische moeder aan stukken gescheurd, net als eerder de bewoners van een bergdorp dat in de weg lag.

De voorstelling die Elli Papakonstantinou brengt, ging dit voorjaar in het Franse Mulhouse in première. Het is een moderne take op het oude stuk. Het is opera, maar ook een rave, er zit popmuziek in en een DJ. Dat is verwarrend voor mensen die een klassieke opera verwachten. Ik sprak de Griekse regisseur en vroeg naar haar motivatie voor deze keuze.

Van alle toneelstukken die sinds 405 voor Christus zijn gemaakt, waarom koos je voor Bacchae?

‘Ik wilde een stuk maken over politieke correctheid en over wat er in onze wereld gebeurt met micro-labeling en de MeToo-beweging. Ik ben echt geïnteresseerd in de mythen. Niet alleen in de klassieke mythologie, maar ook in hoe we doorgaan met het creëren van zulke verhalen. Zo ontstaan nationale mythen. Die combinatie van oude en moderne mythen komt heel goed samen in het verhaal; van de god Dionysus en wat daarin wordt getoond over queerness.’

Friedrich Nietzsche

‘Je moet weten, Euripides schreef dit stuk na zijn verbanning uit Athene. Hij was daarom vrij om commentaar te leveren op de apollinische rationaliteit die in Athene de overhand had.’

Apollinische rationaliteit? Elli Papakonstantinou verwijst hiermee naar een concept van de Duitse filosoof Friedrich Nietzsche. Nietzsche stelde het Apollinische tegenover het Dionysische, vernoemd naar de Griekse god Dionysus, de god van de wijn, extase en ongebreidelde emoties. Het Apollinische staat voor helderheid, orde, logica en intellectuele discipline. Dionysus is er voor chaos, emotie, intuïtie en het irrationele.

Nietzsche zag kunst als typisch Dionysisch: niet alle aspecten van de wereld kunnen begrepen worden door middel van louter rationaliteit. Hij moedigt het verkennen van mystieke en transcendentale ervaringen aan.

‘Euripides voelde zich verbonden met de mystici uit het noorden van Griekenland. Zulke mystieke orden bestaan daar nog steeds. Destijds waren het echt geheime genootschappen en moest je als je lid werd ook geheimhouding zweren. Ze waren belangrijk als onderstroom in de Griekse samenleving. Ze kwamen niet alleen boven in het orakel van Delphi, maar stonden ook voor het dierlijke, ongeremde in de samenleving. Daarom was ik echt geïnteresseerd in dit stuk, om het in een hedendaagse context te plaatsen.’

Je ziet politieke correctheid als Apollinisch en ‘queerness’ als typisch Dionysisch?

‘Ja. We leren leven met regels, correcties en zelfkritiek. We internaliseren onze schuldgevoelens. In Dionysus zie ik de vreugde van begeerte en verlangen. Wat gebeurt er met verlangen dat niet beschreven kan worden, niet in de hokjes past? Wat zijn de gevolgen van microlabeling voor onze vrijheid?’

‘Het is natuurlijk goed om dingen te benoemen en daarvoor ook nieuwe ruimtes te creëren, maar ik denk dat we een fundamentelere manier moeten vinden om verlangen ruimte te geven in onze samenleving. We moeten meer open staan voor ambiguïteit.’

Valse verbondenheid

Microlabeling, het zo specifiek mogelijk benoemen van genderidentiteit en (seksuele) voorkeur belemmert dus onze vrijheid, en ontneemt ons het zicht op de grote dingen in het leven?

‘We leven in een zeer transparante wereld, waarin we iedereen in ons persoonlijke leven kunnen binnenlaten en in ieders leven kunnen binnendringen. Dit creëert een vals idee dat we met elkaar verbonden zijn. We denken niet meer esoterisch en kijken niet meer naar onszelf. De mens is immers een mysterie. We zijn helemaal niet transparant. We passen niet in criteria. Passen we in een microlabel of niet? Zo ontstaan grenzen en dualiteit in de wereld.’

‘Met dit stuk zoek ik verbinding met een grote stroom waar we allemaal deel van uitmaken, zodat we esoterisch kunnen blijven evolueren zonder zelfs maar een idee te hebben van wat we worden, zonder noodzakelijk ergens in te passen.’

‘We hoeven niet altijd die druk in onze samenleving te hebben om een kant te kiezen. Ik ben ook activist, dus ik ken die strijd heel goed: ook ik strijd voor meer inclusiviteit. Maar voor mij gaat het meer om de manier van doen en hoe we denken over onze persoonlijke ontwikkeling.’

Don’t look up

Je pleidooi voor het Dionysische is overtuigend, maar er is ook een keerzijde: in Bacchae leidt het feest in de bergen ook tot redeloos geweld. Er wordt een dorp geplunderd en uitgemoord. Hoe optimistisch ben je? Er zit in de voorstelling ook een duidelijke verwijzing in naar ‘Don’t Look Up’, de film die vorig jaar indruk maakte door te laten zien hoe mensen bij de aankondiging van een grote ramp hert liefst wegkijken.

‘Ik verwijs met opzet niet naar die specifieke film. Het gaat over de ontwikkeling in de popcultuur in de laatste decennia. De mensheid staat voor een grote catastrofe, en dat weten we al sinds de jaren tachtig. Ook toen waren zulke films een massaproduct, een onderdeel van de popcultuur.’

‘Ik wilde met Bacchae een echt pop-project maken, omdat ik ook heel veel van popmuziek hou. Ik ben geïnteresseerd in de manier waarop popcultuur deze stereotypen in nieuwe verhalen assimileert en het verhaal opnieuw vertelt op een meer vooruitstrevende manier, met de esthetiek van de pop.’

‘Dan denk ik dat het echt de moeite waard is om al die catastrofes en al die ideeën over de vernietiging en van het einde te onderzoeken en te begrijpen en misschien in een andere context te plaatsen. Dus ja, zoals je zei: er is ook geweld. In Europa is er veel geweld, maar tegelijkertijd is er ook een nieuwe manier om te leven.’

Conservatief en traditioneel

Cultuur gaat ook over jezelf onderscheiden van een ander. Je bent een operaregisseur van naam, maar het is een wereld is waar veel discussie is over hoe je opera uitvoert, hoe je opera creëert, hoe het genre wordt gedefinieerd. Er is een beweging die zegt dat opera moet worden uitgevoerd zoals het is geschreven, op welke manier dan ook. En dan zijn er mensen die dingen moderniseren. Waar sta jij in dit geheel? Ik zag een veelkleurige voorstelling. Er was prachtige operazang, er waren raves, er waren beats, er was noise.

‘Ik hou van muziek omdat het transcendentaal is. Muziek kan vloeien van het ene genre naar het andere op een manier die geen enkele andere kunst zo goed kan. Dat heb ik nodig voor dit stuk, omdat ik geïnteresseerd ben in queerness. Wat is queerness? Het stuk roept deze vraag op. Daarom is mijn esthetiek vrij. Ik kan zeggen dat ik vrij van de ene zone naar de andere ga zonder na te denken hoe ze goed vallen, of ze artistiek samengaan: dan stroom ik gewoon mee.’

‘Ik wilde deze vraag echt opwerpen voor het publiek. Misschien is het soms aantrekkelijk, misschien creëert het soms een soort monsterlijke esthetische groteskheid. Ik vroeg me niet echt af in welke categorie deze voorstelling zou passen. Ook al draait alles in onze industrie om categorieën.’

‘Ik vind het heel moeilijk om in een hokje te passen. Maar de operawereld, waar ik echt heel veel van hou, is een conservatieve en traditionele wereld, waar het genre moet worden gerespecteerd en gereproduceerd.’

Esthetiek is een politieke keuze

‘Ik hou juist van de tussenruimte. Esthetiek is een politieke keuze. Het is aan ons om de patronen te doorbreken. Zodra je het verwachtingspatroon van het publiek doorbreekt, doorbreek je een patroon in de geest. Zo schep je ruimte, een grijze ruimte tussen zekerheden. Dat is wat dit stuk brengt.’

‘Ik wilde dit op een speelse manier doen. Ik wilde geen echt geweld tonen. Dat was een politieke keuze voor mij: Ik wilde geen geweld tegen vrouwelijkheid laten zien. Het stuk gaat niet over feministisch geweld. Ik wilde zekerheden doorbreken en elektrische schokken creëren, maar op een speelse manier.’

Hoe viel dit toen je het voorlegde aan de acteurs? Het is een heel divers ensemble, van echte operazangers tot een androgyne popster als Ariah Lester. Hoe reageerden de klassiek geschoolde operazangers op je plannen?

‘Het was een uitdaging om mensen uit verschillende gebieden mee te nemen, met een andere manier van kijken naar kunst en een andere manier van werken. Ze hadden allemaal andere verwachtingen in verschillende stadia van het werk. Dat bood steeds weer verrassingen. Al onze zekerheden waren weg. Daar kwamen de stakingen in Griekenland nog bij, die ontstonden na de treinramp waarbij zoveel mensen omkwamen, dus er was een extra onzekerheid om mee om te gaan.’

‘Uiteindelijk vindt elk stuk een methode. Alsof we werden voorbereid door het universum, door zo te werken dat we echt de controle verloren. Dat is het thema: controle verliezen om iet te vinden. Het gaat niet over dwaasheid of waanzin.’

Oekraïne

‘Voor mij als kunstenaar was dat controleverlies leerzaam, ook om te voorkomen dat ik zou opbranden. Ik kon me dieper verbinden. Dat was niet mijn bedoeling, maar het gebeurde. En het is niet de eerste keer. Mijn laatste werk was met Oekraïense operazangers, en we waren aan het repeteren toen Rusland Oekraïne binnenviel.’

‘Een deel van de repetities vond dus plaats in schuilplaatsen, in bunkers, onder de aarde. En toen kwamen ze hierheen. Zo drong het leven in de kunst: op een dag klopten acht mensen op mijn deur. Toen ging het niet over kunst, maar was het een kwestie van muziekinstrumenten voor hen vinden, een slaapplaats vinden, iets te eten vinden. Ze kwamen binnen in onze veilige wereld en zo voelde je heel goed wat kunst in deze context betekent en wat het voor hen betekende. Dat was ontroerend, want dat was alles wat ze hadden. Ze genoten van kunst in momenten van complete crisis. Dat was heel belangrijk voor mij. Mijn leven heeft me de laatste tijd op de proef gesteld.’

Fascisten

Deze show gaat over queerness. Door je kritiek op microlabeling is er ook altijd een risico om bekritiseerd te worden, juist door de queer wereld. De tegenstellingen zijn groot, voor je het weet wordt je in de armen gesloten door extreemrechts, als criticus van microlabeling. Hoe bereid je je daarop voor?

‘Ik open geen dialoog met fascisten. Ik open een dialoog met mijn mensen. Het is echt belangrijk om niet zwart-wit te denken. We moeten open blijven staan voor de complexiteit en de verdieping. Eenvoud is het probleem van deze tijd. Eenvoud is labeltjes plakken. Het moet gaan om fluïditeit en verwarring. Dit is waar queerness over gaat: verbijstering. We moeten proberen een nieuwe weg in het leven te vinden en nieuwe stappen te zetten. Als een mogelijkheid, als een potentieel iets dat aanwezig is en niet dood is, niet naar het verleden kijkt en je vastlegt in een naam, maar voortdurend verandert en evolueert en voortdurend in dialoog is met de wereld, die deze manier van zijn niet heeft geaccepteerd.’