Hannah en Martin van Mugmetdegoudentand is niet alleen een hartverwarmende voorstelling, gespeeld door één fenomenale actrice en één onnavolgbare theaterpersoonlijkheid, het is ook een hersenkraker. Trouw-recensent en theaterwetenschapper Robbert van Heuven voelde zich uitgedaagd tot een kort essay naar aanleiding van deze voorstelling.
Door Robbert van Heuven
Feiten bepalen maar een klein deel van de geschiedschrijving. Veel belangrijker is de vraag hoe die feiten zich tot elkaar verhouden, hoe ze oorzaak en gevolg suggereren en in welke context ze staan. Het zijn vooral de verteller en diens onderliggende belangen die bepalen hoe de historie eruit komt te zien. Niet voor niets zegt men dat overwinnaars de geschiedenis schrijven.
En dan kun je van die ingewikkelde geschiedenis ook nog fictie maken. In een film bijvoorbeeld of een toneelvoorstelling. Op het eerste gezicht lijkt film daar nog het beste medium voor. Met grote decors, massa’s figuranten, digitale technieken en special effects kan een fictieve wereld bijna voelbaar worden gemaakt. Je ruikt de paardenvijgen haast, voelt bijna de scherpte van het klievende zwaard. Maar, hoe overweldigend ook, het historische beeld in een film is nogal plat. Het geeft niet meer dan een bepaalde visie op de historische gebeurtenissen, namelijk die visie die regisseur en scriptschrijver het beste uitkwam. Toch zijn films als medium zo overtuigend en realistisch dat je als toeschouwer het gevoel hebt dat het ‘zo wel eens geweest zou kunnen zijn.’ Iets vertellen over de alternatieven, de andere mogelijkheden, de relatieve blik van de overwinnaar, doet film niet. Film toont een van de mogelijkheden om naar geschiedkundige feiten te kijken en laat daarbij geen ruimte voor reflectie op de juistheid van die vertoning.
Video: Volgens Hollywood was de Trojaanse oorlog iets massaals. Anderen vertellen dat in het echt slechts een handvol ‘helden’ een Kleinaziatisch dorp terroriseerde. Zelfs de schrijver Homerus had het verhaal van de val van Troje echter niet uit de eerste hand.
Anders is dat bij toneel. Dat is minder geschikt voor het tonen van geschiedenis, omdat je op het toneel met een bordkartonnen kasteeldecor genadeloos door de mand valt. Realisme is niet de sterkste kant van het toneel. Dat doet film beter. Maar toneel is daarentegen veel geschikter om geschiedenis te duiden dan film.
In de voorstelling Hannah en Martin laat mugmetdegoudentand feilloos zien hoe goed theater geschikt is als vorm voor het vatten van instabiele en fluïde historische feiten. De voorstelling beschrijft de relatie tussen de Joodse denkster en journaliste Hannah Arendt en de nationaal-socialistische filosoof Martin Heidegger, maar vooral ook wat acteurs Lieneke (Rijxman) en Willem (De Wolf), die een voorstelling over die relatie willen maken, van die relatie vinden.
Erg eensgezind zijn ze daar niet in. Telkens als ze op weg lijken te zijn met de reconstructie van de liefdesrelatie sijpelt onenigheid de scène binnen. Lieneke is een aanhanger van het open en naar buiten gerichte denken van Arendt, terwijl Willem het meer hermetische en in zichzelf gekeerde gedachtegoed van Heidegger waardeert. Dat levert een gelaagde spanning op die niet alleen gaat over de acteurs, maar net zo goed over de relatie tussen de twee filosofen. Of omgekeerd: het wordt steeds onduidelijker wiens verhaal de acteurs nu vertellen: sijpelt hun relatie nu die van Hannah en Martin binnen of beïnvloedt de relatie tussen Hannah en Martin nu juist de relatie tussen acteurs Willem en Lieneke?
De spelers creëren dat gelaagde spel met feit en fictie door afwisselend zichzelf, Heidegger en Arendt of professor Wolf en de 18-jarige studente Lieneke te spelen. Die laatste wil iets weten over de relatie tussen de denkers en komt daarom bij de professor op bezoek, zoals de 18-jarige Arendt ook op bezoek kwam bij haar veel oudere professor Heidegger. De meest interessante momenten in de voorstelling zijn die waarop die lagen als waterverf in elkaar overlopen. Een opmerking van Lieneke, dat ze privé en publiek op het toneel graag gescheiden wil houden, gaat over in een interview van Willem met Arendt (gespeeld door een weergaloze Rijxman met pruik, te groot nepgebit en sigaret). Als Arendt tijdens dat gesprek opmerkt dat haar Joods-zijn niet van belang is voor het gesprek, denkt Willem dat Lieneke en niet Arendt die opmerking maakt, waardoor het plotseling over het Joods-zijn van Rijxman gaat. Zo wordt haar privéleven onbedoeld alsnog publiek, terwijl ze de opmerking over Joods-zijn ingezet had als publiek figuur (immers als actrice die Arendt speelt).
Door op deze manier steeds van perspectief te wisselen ontstaat een verdiepte manier van kijken. Heden en verleden, hier en nu en toen en daar, schuiven als twee glasplaten over elkaar heen. Het toen en daar kun je niet bekijken zonder je rekenschap te geven van je eigen denkbeelden hier en nu. Bij elke poging tot reconstructie schemert het hier en nu door de historische personages heen. Het is een vorm die Arendt zou hebben aangesproken, beducht als ze was voor het ontkennen van de veelheid van gezichtspunten die samen de menselijke geschiedenis vormen.
Deze manier van kijken naar geschiedenis is bij uitstek geschikt voor het medium theater. Bij film verliest de toeschouwer zich kritiekloos in een eendimensionale, ingeblikte historische werkelijkheid van twee uur. In het theater kruisen verschillende werkelijkheden elkaar per definitie : dat van het hier en nu en het samenzijn van publiek en spelers en die van de werkelijkheid die de spelers ons willen voorspiegelen. Die werkelijkheden maakt Hannah en Martin transparant. We kijken door het een naar het ander en zo worden we ons bewust van de relativiteit van de geschiedenis. Waarmee de makers meer zeggen over zowel toen als nu dan welk realistisch vormgegeven historisch drama dan ook.
Dit artikel is een aangepaste versie van een artikel geschreven voor het Corpus Kunstkritiek.
Hannah en Martin van Mugmetdedoudentand is 2 en 3 september nog te zien op het Nederlands Theaterfestival. Er zijn nog enkele kaarten beschikbaar. Vanavond spreekt Joan Nederlof de Staat van het Theater uit in de Amsterdamse Stadsschouwburg, als opening van het Nederlands Theaterfestival
Related articles by Zemanta
- The Jewish Question: Martin Heidegger (nytimes.com)
English (UK) 
Nederlands 
Français 
Goed artikel die zeker recht doet aan de brille van de voorstelling, maar:
“Bij film verliest de toeschouwer zich kritiekloos in een eendimensionale, ingeblikte historische werkelijkheid van twee uur.”
Ja, als je alleen maar Hollywoodtroep als Troy kijkt ja. Je kan heus wel wat over de unieke eigenschappen van theater zeggen zonder zulke belachelijk generaliserende opmerkingen te maken.
Legio films houden zich bezig met het probleem van perspectief en waarheid. Een goed recent voorbeeld is Hunger van Steve McQueen, die de Time of Troubles in Ierland verbeeldt.
…moet natuurlijk zijn “Goed artikel dàt zeker recht doet…”.
Comments are closed.