De gebarentolken snikken mee

Chris Keulemans bezocht het 5D InHuis Festival en was diep onder de indruk van wat mensen met een beperking in het theater voor elkaar wisten te krijgen. Hier zijn verslag, voor onder de kerstboom. Over humor zonder medelijden, en totaal onverwacht spierballenvertoon.

– Is Thomas zo geboren?

– Nou, ik denk niet dat-ie zelf zijn benen heeft afgeknipt…

De grappenmakers staan voor de deur te roken. Hij is praktisch doof, zij kan na haar ongeluk niet veel langer dan een uur overeind staan. Maar bij 5D heeft iedereen wel wat. Aan medelijden doen ze hier niet. Aan humor wel. Thomas Schellens zelf lacht nog het hardst. Hij klemt vernuftig een glas bier tussen wat er rest van zijn elleboog en duim. Zo meteen moet hij de vloer op met Suver Nuver. Tussen die uit hun as verrezen virtuozen steelt hij de show. Met zijn korte armpjes en beentjes dampt er, als ze eenmaal gaan dansen, zo’n energie van hem af dat iedereen erbij verbleekt.

Het hoofd is ok

Geen medelijden dus. Wel een vanzelfsprekende precisie en alertheid in de omgang met elkaar. Handicaps hoeven geen beperking te zijn. Zolang je maar snapt dat de ander niet zomaar alles recht vooruit kan. Daarom praat je soms wat harder of wat langzamer. Je beweegt met haar mee, je zorgt ervoor dat hij geen verrassingen tegenkomt, je maakt duidelijk wat duidelijk kan. Vooral luister je naar wat iemand te zeggen heeft zonder de vergissing te maken dat, als het lichaam niet helemaal werkt, het hoofd ook wel iets zal mankeren.

Ergens diep in Kattenburg, die buurt met slootjes en steegjes in het hart van Amsterdam waar mensen vaak al decennia ongestoord naast elkaar leven, opende 5D eerder dit jaar haar kleine theater. Om dat te vieren is dit weekend iedereen welkom voor een tweedaagse parade van het theater dat mensen met een beperking weten te maken. Zo bouwt 5D voort op het werk van de afgelopen jaren. Ze hebben festivals gemaakt, zorgen voor tientallen leerwerkplekken per jaar in alle facetten van het theaterleven. Ook bieden ze toegankelijkheidsadviezen aan locatiefestivals, werken ze samen met internationale geestverwanten en organiseren de ene workshop na de andere.

Pretogen

Een van de hoogtepunten dit weekend is Semtex, de gloednieuwe solo van Eric Heijmans in de regie van Beer Boneschansker, de artistiek leider van 5D. Als de lichten opgaan zit een man voorovergebogen op een stoel. Hij kijkt op. Onder het grijzende kuifje glimmen zijn pretogen.

‘Ik ben Eric,’ zegt hij. ‘Ik ben een sterke man van net boven de vijftig. Ik ben niet alleen groot en sterk. Ik ben één bonk spieren. Ik ben de man van staal.’ Hij praat alsof er een tennisbal op zijn tong ligt. Als hij opstaat zie je al die spieren aan het werk. Eric Heijmans is spastisch. Zelfs de kleinste beweging kost kracht. Geen woord komt gratis. De letter t kan hij niet uitspreken. ‘De kee is een roklekker!’ Hij loopt dichter naar het publiek toe. ‘Ik zou al die kracht kunnen gebruiken om telefoonboeken doormidden te scheuren, boomstammen op te tillen of aan hamerslingeren te doen.’

Hij glimlacht. ‘Maar dat doe ik niet. Ik gebruik mijn kracht om met jou te praten. Om jou aan
te raken. Om met jou te dansen. Ik ben Eric.’

Uitputtingsslag

Voor het publiek is deze solo van veertig minuten een uitputtingsslag. Omdat we opeens gedwongen zijn te luisteren naar een spastische man, zijn zinnen niet voor hem mogen afmaken, er niet met een beleefdheid tussenuit kunnen knijpen. Omdat we opeens voelen hoe kwetsbaar het is om tegenover een man te zitten die ons heel precies duidelijk maakt hoe we ons gewoonlijk gedragen tegenover iemand die moeizaam uit zijn woorden komt.

‘Als ik ergens binnenkom,’ zegt Eric, ‘kijkt iedereen naar mij. En als ik begin te praten kijken ze naar hoe ik spreek. Maar ze luisteren niet naar wat ik zeg. Vooral niet als ik ook nog eens ga bewegen.’ Hij tilt zijn handen op en grijpt om zich heen, op zijn Erics, alsof hij met die gekromde vingers probeert vlinders uit de lucht te plukken.

Na de ovatie zegt Boneschansker in het nagesprek wat Heijmans zelf niet met zoveel woorden zou toegeven. Zijn beperking is niet zozeer die manier van praten en bewegen. Het is de eenzaamheid die daar het gevolg van is. De eenzaamheid van het kale licht dat hem in het gezicht schijnt, aan het slot van de solo, als hij thuiskomt in een leeg huis en de koelkast opent. Het kale licht dat de beloning is van weer een lange dag in de bewoonde wereld.

Eenzaamheid

Die eenzaamheid is de ondertoon van het werk van 5D. Onder de grappen, onder de kleine spektakels die ons worden aangeboden, onder de tomeloze gastvrijheid van alle stagiaires die het festival met de grootst mogelijke precisie organiseren blijft die eenzaamheid zoemen. Kijk naar Kim Spierenburg, het grote talent op viool en zang dat al optrad met Marco Borsato en op het Museumplein voor Ieder1. Ze wordt in een rolstoel het podium opgereden. Even later zit ze in een jasje vol glitters op een zacht kussen en zingt haar lied Pijnbank: ‘Mijn huid staat in de fik. Pijnbankpijnbank.’ Diep geconcentreerd buigt ze zich over de electronica waarmee ze een web om zich heen weeft van auditief prikkeldraad. Het applaus neemt ze met een ontwapenende lach in ontvangst.

Tijdens het concert staat, net als bij elk optreden dit weekend, de gebarentolk aan de rand van het podium. Deze jongen is op zichzelf al het toegangskaartje waard. Hij vertaalt niet alleen haar teksten voor de slechthorenden in het publiek, ook de muziek die ze speelt – Telemann, Oum Kalthoum, eigen composities – beeldt hij uit. Een mooie, logische taal is het. Een aanzwellende storm? Doe het maar eens, met twee handen, probeer heel aandachtig het geluid te laten zien van de wind die opsteekt, de schuimkoppen op de golven – juist, precies zo is het. Ingewikkelder is het niet. Zolang je de moeite maar neemt om duidelijk te maken waar je anders een half woord voor nodig hebt.

Doventolken

En kijk ze zitten, de drie doventolken, aan het eind van de avond als Britt Gerhardt haar liedjes zingt. Toen ze hier stage liep kwam ze vaak met de rolstoel, omdat ze de kracht niet heeft om lang te lopen. Maar nu zingt ze een loepzuivere versie van Jolene, en de drie tolken snikken in gebarentaal met haar mee.

Eigenlijk gaat het 5D InHuis Festival twee dagen lang over de kunst van het vertalen. Over het vertalen van die eenzaamheid, van het ongeduld als je tegenover iemand staat die al wegdraait voordat je bent uitgesproken, van je drift om te dansen ook als je het ritme niet hoort, van je zelfmoordneigingen als je zelf de enige bent die niet gelukkig wordt van de grappen die je maakt, als je eruditie niet wordt waargenomen omdat je nu eenmaal maar 10% ziet van wat anderen zien.

Die vertaalkunst levert momenten op van grote schoonheid dit weekend. Zijn veel mensen daar getuige van? Nee, het kleine theater van 5D puilt niet uit. Krijgen veel van deze talenten een kans op de kunstacademies van dit land? Nee, je moet wel mee kunnen in het moordende tempo dat daar heerst. Het werk van 5D is bijna altijd nog maar het begin. Een eerste optreden, een eerste solo, een eerste concert.

Het begin van iets moois.