De positieve effecten van cultuur worden steeds weer aangetoond. Het is hoog tijd dat de sector deze feiten inzet bij de verbetering van haar imago. Onze wester- en zuiderburen hebben met een aantal succesvolle initiatieven de beeldvorming over cultuur een boost gegeven. Ook de sportsector vormt een voorbeeld van image building waar de culturele sector nog wat van kan leren. Er liggen vele mogelijkheden en kansen die door iedereen in de sector kunnen worden opgepakt. Een beweging of campagne zou de politiek en het bedrijfsleven wakker kunnen schudden. Deze beweging is er nu: Cultuur maakt gelukkig. Sluit je aan!
Cultural healing
De Nederlandse cultuursector herstelt zich enerzijds langzaam maar zeker van de bezuinigingen die zij de afgelopen jaren heeft moeten ondergaan en is anderzijds op gemeentelijk niveau nog volop bezig de klappen ervan te incasseren. De bezuinigingen kwamen deels door een negatief klimaat, waarin de ooit onomstreden en breed gesteunde sector ineens als een subsidieslurpend gremium werd neergezet door politiek, pers en publiek. Dat geluid is weliswaar gesmoord, maar de pijn van deze kaakslag dreunt nog na en aan de voedingsbodem waarop deze visie op cultuur zich heeft kunnen ontplooien is weinig veranderd. Het imago van de sector staat nog steeds onder druk, de politiek zwaait nog volop met termen als ‘cultureel ondernemen’ en ‘verdienmodellen’ en de kloof tussen de maatschappij en de sector is nog altijd niet gedicht. De culturele sector heeft kortom een identiteitsprobleem.
Hoogste tijd dus voor een ‘cultural healing’, een poging om het gebrekkige fundament van de Nederlandse cultuursector binnen de maatschappij te verstevigen en de sector te helpen haar slachtofferrol van zich af te schudden. Ze moet daarvoor haar draagvlak vergroten en zich niet langer opsluiten in ivoren torens. Er moet meer positieve media-aandacht komen, er is nog veel werk te doen om het bedrijfsleven te overtuigen van haar (merk)kracht en ook kan educatie nog een veel grotere rol spelen.
Doorgeslagen
Steeds meer onderzoeken tonen aan dat de maatschappelijk waarde van cultuur hoger ligt dan de maatschappelijke kosten! En toch houdt cultuur haar elitaire tintje. Hoe kunnen we dit slechte imago veranderen? Wat kunnen we leren van andere maatschappelijke sectoren zoals bijvoorbeeld de sport? Daar is het imago en de aandacht ervoor in de media doorgeslagen naar de positieve kant. Er is nauwelijks kritiek op de grootschalige subsidiecultuur binnen de sportsector en dat je van sportbeoefening gezond wordt, is voor iedereen evident.
Voor deze cultural healing moeten we ook te rade gaan bij spraakmakende voorbeelden van cultureel succes in binnen- maar vooral ook in het buitenland. Die tonen de toegevoegde waarde van cultuur feitelijk aan. Daaruit kunnen we een raamwerk voor het telkens duiden van het cultureel belang distilleren. Een meetlat voor de meerwaarde van cultuur, een soort universele culturele meerwaardemeter, zou hierbij geen overbodige luxe zijn. Want, zoals regisseur Ivo van Hove in 2014 naar aanleiding van de culturele crisis terecht opmerkte: “kunst is […] van essentieel belang voor een maatschappij. Dat moet je blijven legitimeren”.
Gluren bij de buren
SEO Economisch Onderzoek deed in 2007 al een poging om de meerwaarde van cultuur concreet te duiden. Toch heeft dat niet geleid tot een succesvolle structurele waardering van die meerwaarde, laat staan van de daaruit voortvloeiende verankering van gepercipieerde meerwaarde van cultuur in Nederland. Hoe anders is dat in Duitsland, daar ziet men cultuur niet als een kostenpost maar als een noodzakelijke investering. De koppeling met de wetenschap is daar ook evident. En hoe vanzelfsprekend wordt cultuur in Engeland als medicijn ingezet voor het verbeteren van de omstandigheden in achterstandswijken? Zelfs noodlijdende steden zoals Bristol en Liverpool zijn zijn bruisende culturele hubs geworden door te investeren in cultuur.
Omgekeerd zijn er jammer genoeg ook voorbeelden te over. Als een gemeenschap in een wijk decennia lang aan haar lot wordt overgelaten en de bewoners ervan compleet worden genegeerd, zoals in de Brusselse wijk Molenbeek, ontstaat er veel onvrede en onverschilligheid. Die kan soms zelfs tot radicalisering leiden.
Onuitroeibaar
Gelukkig blijkt cultuur onuitroeibaar en opende enkele weken na de aanslagen op Brussels Airport en de Brusselse metro het gloednieuwe Millennium Iconoclast Museum of Art (MIMA) – midden in Molenbeek. Het museum voor hedendaagse kunst wil barrières doorbreken en een breed publiek aanspreken, reflecteren op de hedendaagse wereld en de weg vrijmaken voor de wereld van morgen. Een betere timing had niet gekund. Een prachtig tegengeluid en een mooi voorbeeld van cultural healing in een wijk die letterlijk onder vuur ligt.
Hieruit moeten toch lessen te trekken zijn hoe ook in Nederland definitief af te rekenen met de voedingsarme grond waarop cultuur groeit? Hoe goed zou het zijn voor het zelfvertrouwen van de sector als ze kan vertrouwen op de basale verankering en legitimering in de maatschappij? Wanneer niemand meer bang hoeft te zijn gedegradeerd te worden tot het rijk der overbodige kostenposten? Pas dan vindt cultural healing plaats!
Voor wat hoort wat
De culturele sector moet ook de hand in eigen boezem steken en haar bestaansrecht blijven bewijzen. Dat vereist een andere manier van denken. Nog steeds bezigen veel culturele instellingen het adagium dat zij wel weten wat goed voor ‘de mensen’ is. Deze aanbodgerichtheid veroorzaakt weinig begrip, laat staan waardering bij het grote publiek. Illustratief is – ook binnen de sector – een vingerwijzing die bijna standaard wordt gedaan richting conservatoren. Zij zouden het museumbeleid terroriseren met hun – inderdaad – conservatieve motieven om vooral geen inmenging van het publiek te dulden ter bescherming van de collectie. Over de hele linie bekijken ook communicatie-, pr- en educatieafdelingen participatie van en co-creatie met het publiek echter nog te vaak met argusogen.
Centra voor de kunsten zijn hier beter in, mede doordat het contact met het publiek – de klant – vele malen directer en intensiever is dan in een museum of een theater. Met participatie en co-creatieprojecten boeken ze daar indrukwekkende resultaten die tot grote klanttevredenheid leiden. Culturele instellingen zouden participatie- en co-creatieprojecten bij wijze van spreken standaard in hun programmering moeten opnemen. Zo kan en wil het publiek veel beter de waarde van cultuur begrijpen omdat de bijdrage tot hun eigen geluk direct wordt ervaren.
Cultuur maakt gelukkig
Wij pleiten ervoor de oneliner ‘CULTUUR MAAKT GELUKKIG’ in te zetten als slogan. Die moet duidelijk maken dat een wereld zónder cultuur onmiskenbaar tot een verarming van de samenleving leidt. Actieve deelname aan cultuur maakt daarentegen de individuele of gezamenlijke geluksbeleving groter. Dit geldt voor de gemiddelde burger en voor de burger met een beperking, een ziekte, een vluchtelingenstatus of wat voor speciale positie dan ook. Vooral bij dergelijke groepen zorgt cultuur voor zelfvertrouwen, toename van de levenskwaliteit en zelfs tot genezing kan leiden. Dat is al lang en breed aangetoond.
Wanneer we geluk definiëren als levenskwaliteit is het logisch dat een bezoek aan een theatervoorstelling, een tentoonstelling of het volgen van drumles daar positief aan bijdraagt. George MacKerron, onderzoeker aan de London School of Economics, toont in zijn Mappiness Project aan dat vier van de zes geluksinducerende activiteiten cultuurgerelateerd zijn. Op intimiteit/sex (1) en sport/hardlopen/fitness (2) volgen theater/dans/concert (3), Zingen/optreden (4), tentoonstelling/museum/bibliotheek (5) en hobby’s/kunsten/ambacht (6). Inmiddels namen tienduizenden Britten deel aan het onderzoek. De resultaten tonen ondubbelzinnig de waarde van cultuur.
Zachte waarde
Cultuur voegt jaarlijks meer toe aan de welvaart dan de belastingbetaler erin stopt! Dit was de belangrijkste conclusie van het onderzoek De Waarde van Cultuur in Cijfers (.pdf) uitgevoerd door Atlas voor gemeenten in 2011. De politiek negeerde dit gegeven toen zij de bezuinigen doorvoerde in 2013. In het maatschappelijk debat werd hoogstens gekeken wat kunst en cultuur direct aan geld opleverden. De ‘zachte’ waarden van kunst en cultuur zag men vaak over het hoofd.
Een goed voorbeeld van zo’n zachte waarde is de leefbaarheid van de grote steden. Mensen betalen niet alleen voor de oppervlakte van hun huis maar ook voor de omgeving. De steden en wijken die in trek zijn, hebben veel culturele voorzieningen. Uit onderzoek is ook gebleken dat de kansen op de arbeidsmarkt en huwelijksmarkt in steden met veel culturele voorzieningen groter zijn, zonder dat de mens per se die locaties bezoekt!
Identiteit
Een even belangrijke waarde van kunst en cultuur ligt in de zoektocht naar identiteit van het individu. Juist in deze tijd waarin paniek, angst en individualisering heersen, zijn mensen op zoek naar afleiding en nieuwe prikkels. In die zin kan cultuur dienen als de zuurstof van onze maatschappij. Geluk neemt toe bij een gevarieerd leven met veel nieuwe prikkels. Uiting geven aan waar je vandaan komt geeft veel zelfinzicht en draagt bij aan de vorming van ieders identiteit.
De financiering van culturele activiteiten die deze indirecte maatschappelijke effecten veroorzaken kunnen daarom een goede reden zijn voor overheidssubsidiëring. In de sportsector is dit maatschappelijk volledig geaccepteerd. Ook is subsidiëring belangrijk voor de diversiteit van aanbod. Dit kan niet altijd gereguleerd worden door vrije marktwerking. Ook hier is de sport een voorbeeld waarvan niemand zich afvraagt of subsidiëring wel nodig is. Het wordt als evident ervaren.
Productiviteit
Een andere indirecte waarde is productiviteit die een land met veel cultureel aanbod genereert. Het trekt hoogopgeleide mensen aan, hetgeen een positieve invloed op de economische groei heeft. Tot slot valt ook de exportwaarde van kunst en cultuur onder de economische waarde. Gemiddeld geeft een bezoeker aan het Rijks Museum ook nog eens €100 uit in de stad Amsterdam.
De directe waarden van kunst en cultuur zijn gezondheid en leefbaarheid. Er is hierover veel wetenschappelijk onderzoek beschikbaar. Actief luisteren, kijken en met name deelnemen aan culturele activiteiten wordt in verband gebracht met een betere gezondheid. Het blijkt dat mensen die zowel actief als passief bezig zijn met cultuur minder vaak een huisarts bezoeken. Vooral muziek heeft een positieve invloed op de gezondheid. Onlangs zagen we in De Wereld Draait Door (youtube) een neuroloog uitleggen hoe belangrijk muziek is voor de hersenontwikkeling van een kind.
Investeren
Mede gesteund door wetenschappelijk bewijs, is de politiek bereid wezenlijk te investeren in muziekonderwijs op scholen. Minister Jet Bussemaker gaat er vanaf volgend jaar miljoenen in investeren. In Boekmancahier 104 (trends en cultuur) staat een trits aan publicaties over de gunstige effecten van kunst op de gezondheid. Actieve en passieve kunst is goed voor de hersenen en helpt bijvoorbeeld tegen Alzheimer. Het toepassen van kunstpraktijken in de zorg zorgt dat de algehele kwaliteit van leven omhoog gaat. Ook bij therapie wordt kunst ingeschakeld en worden de effecten gemonitord. Theater, muziek en dans worden onder andere ingezet in verpleeghuizen. Dit zorgt voor een prettiger sfeer en heeft positieve invloed op de gedragsproblemen. Voor kinderen met autisme kan beeldende therapie helpen om meer structuur te bieden en zelfvertrouwen te kweken. Muziektherapie helpt patiënten in een forensische instelling hun emoties te reguleren.
De conclusie is dat de mogelijkheden om culturele activiteiten in allerlei vormen in te zetten voor het welzijn van mensen oneindig lijken. Ineke van Hamersveld vat het mooi samen: ‘’Nu de overheidsuitgaven onder druk staan, zijn het aanmoedigen van een gezonde leefstijl en het stimuleren van preventieve strategieën nieuwe beleidsprioriteiten. Het stimuleren van regelmatige betrokkenheid bij kunst en cultuur, als fundamentele bijdrage aan het welzijn van individuen en gemeenschappen, vloeit daar als vanzelf uit voor.’’
Kom in actie
De positieve effecten van cultuur worden steeds weer aangetoond en dus is het tijd voor de sector om deze feiten in te zetten bij de verbetering van haar haar imago. Een beweging/campagne zou de politiek en het bedrijfsleven wakker kunnen schudden. Er liggen vele mogelijkheden en kansen die door iedereen in de sector kunnen worden opgepakt. Een belangrijke aanjager kan een reclamecampagne zijn, een middel dat vaak een hoog rendement heeft. In de sportsector hebben media-aandacht en reclamecampagnes de maatschappij immers ook in beweging gebracht.
Bovengenoemde voorbeelden in binnen- en buitenland tonen aan dat cultuur wel degelijk gelukkig maakt. Dat kan in Nederland niet anders zijn. Op facebook.com/cultuurmaaktgelukkig vertellen mensen in korte zelfgemaakte filmpjes waarom cultuur hen gelukkig maakt. De groeiende database laat zien dat de aanwezigheid van cultuur een belangrijke bijdrage levert aan de geluksbeleving van eenieder. Met het in gang zetten van deze beweging proberen de initiatiefnemers de status van cultuur in Nederland een fikse oppepper te geven. Provincie Drenthe – de provincie waar mensen het gelukkigst blijken te zijn – heeft de beweging onlangs officieel geadopteerd.
Tekst: Arnoud van Aalst en Thomas Royé
(met bijdragen van Myriam Sahraoui, Klaartje Bult, Marieke Vegt en Tom van Nouhuys)
English (UK) 
Nederlands 
Français 
