Regisseur Krzysztov Warlikowski: ‘Ik bekijk Wozzeck door de ogen van zijn zoon’

‘Hoe kleiner de gemeenschap hoe bekrompener de geest’, zegt Krzysztof Warlikowski. De Poolse regisseur maakt deze maand zijn debuut bij De Nationale Opera met Wozzeck van Alban Berg. Het is de tweede keer dat hij dit iconische werk van de twintigste eeuw onder handen neemt. Hiertoe put hij uit zijn eigen ervaringen tijdens zijn jeugd in Stettin.

Het is uitzonderlijk dat hij de uitnodiging aannam, zegt Warlikowski: ‘Uit principe doe ik nooit twee keer hetzelfde stuk, maar Wozzeck was mijn eerste opera. Ik regisseerde hem elf jaar geleden bij het Wielki Theater in Warschau. Dat was voor mij een belangrijke ervaring. Daarna deed ik Lulu in Brussel, waardoor ik nieuwe inzichten kreeg over Alban Berg. Dus toen De Nationale Opera mij vroeg heb ik de kans om een nieuwe interpretatie te tonen onmiddellijk aangegrepen.’

Hij week af van zijn principe omdat zijn visie op Wozzeck totaal veranderd is: ‘Je hebt een ander bewustzijn als je twee opera’s van Berg gedaan hebt. Wozzeck is af, het is de eerste explosie van Bergs talent voor opera, Lulu is veel geavanceerder en moderner, maar bleef onvoltooid. Doordat ik beide werken heb geregisseerd, ben ik me gaandeweg gaan realiseren dat de rol van het kind ontzettend belangrijk is. Voor mij is de centrale vraag: wat gaat er met het jongetje gebeuren?’

Berg flirt met eigen dochter

Opvallend, aangezien Wozzecks zoontje slechts een bijrol speelt, maar Warlikowski heeft er goede redenen voor. ‘Kijk naar de biografie van Alban Berg. Toen hij zeventien was had hij een korte maar hevige affaire met een twee keer zo oude bediende. Zij kreeg een kind, werd door de familie afgekocht en verdween voorgoed uit Bergs leven. Vijfentwintig jaar later stond zijn dochter opeens voor zijn neus en vroeg hem te spreken. Niet wetende wie zij was, probeerde hij haar zelfs te verleiden. Pas toen onthulde ze dat hij haar vader was.’

Warlikowski kan zijn afschuw nauwelijks verbergen: ‘Dit levensfeit is tot mijn verbijstering jarenlang genegeerd door musicologen en historici. En wat bleek? Hij had haar kaartjes gestuurd voor de première van Wozzeck, maar ergens achter op het tweede balkon in de goedkoopste prijsklasse. Heel vreemd en naar. Ook zijn vrouw gedroeg zich vervelend naar het meisje toe.’

Schuldgevoel

De regisseur is ervan overtuigd dat Bergs schuldgevoel leidde tot twee van zijn meest gewaardeerde scheppingen. ‘In zijn eigen leven wist hij niet hoe hij met zijn weeskind om moest gaan, maar hij wijdde wel twee geweldige, gruwelijke opera’s aan deze thematiek. Wozzeck zelf is dan misschien geen wees, maar we zien vanaf het begin dat zijn gezin niet goed functioneert. Als hij Marie doodt en vervolgens zelfmoord pleegt laat hij zijn zoontje verweesd achter. Lulu is een jong meisje dat op straat leeft en door een oudere man wordt opgenomen, die haar misbruikt.’

Dat hij zijn eigen dochter zo unfair behandeld had, werd volgens de regisseur een levenslange obsessie voor Berg. ‘Hij wendde zich tot de opera om over zijn innerlijke trauma’s te spreken. Neem die slotscène van Wozzeck! Geen enkele andere opera besluit met enkel kinderen op het toneel. Als zij het zoontje vertellen dat zijn moeder dood is, zegt de kleine Wozzeck alleen maar “hop, hop”. Het is traumatisch, hij wil de waarheid niet weten. Hij kan die eenvoudigweg niet accepteren, daarom doet hij alsof de boodschap niet tot hem doordringt.’

Vicieuze cirkel

Warlikowski verwijst daarnaast naar de historische Johann Christian Woyzeck: ‘Diens leven stond model voor het toneelstuk Woyzeck van Georg Büchner, waarop Berg weer zijn opera baseerde. Woyzeck had als klein kind zijn ouders verloren en groeide op als wees. Het is als een vicieuze cirkel. We kunnen ons voorstellen dat het zoontje van Wozzeck en Marie later opnieuw een crimineel en moordenaar zal worden. Omdat we zien wat er in zijn kindertijd gebeurt.’

Dat leidt voor de regisseur onvermijdelijk tot de vraag wat voor jeugd de operaheld zelf gehad heeft. ‘Waarom steekt hij Marie dood en welk effect heeft dit op hun zoontje? Wat moet er van hem worden? Dat is een moderne, haast freudiaans vraag. Hoe wordt een kind beïnvloed door zijn opvoeding, zijn omgeving, zijn scholing? Wat gebeurde er toen hij drie, of zeven jaar oud was? Ik wil dat wij ons afvragen hoezeer wij onze kinderen beïnvloeden. Hoe makkelijk het is hun het paradijs te ontnemen als ze klein zijn.’

Verloren paradijs

Vurig: ‘Het is de enige periode op deze planeet dat je in de hemel verkeert. Dat duurt ongeveer tot je zevende, afhankelijk van hoezeer je ouders je beschermen.’ Daarom plaatst Warlikowski het kind prominent op het podium. ‘De jongen is in de meeste scènes aanwezig, ook al neemt hij geen deel aan de handeling. Ik wil dat hij ziet hoe zijn vader door anderen wordt behandeld, hoe het conflict tussen zijn ouders escaleert. Hij is een toeschouwer, hij volgt wat er gebeurt.’

Zo beleeft het jongetje mee hoe zijn kwetsbare vader door anderen vernederd wordt en hoe zijn moeder lonkt naar de potige tambour-maître. ‘Wozzeck heeft hallucinaties, verkeert op de rand van borderline. Marie vraagt zich af wat eigenlijk de betekenis is van hun relatie en hun kind, waarvoor hij geen aandacht heeft. Misschien kiest ze daarom wel voor de tambour-maître, wellicht zal hij een betere vader zijn. Maar tijdens een ruzie met een vriendin realiseert ze zich dat ze in de ogen van de wereld altijd een hoer zal blijven.’

Bekrompen blik

En hier wordt Warlikowski fel: ‘Ik heb dit soort mechanismen zelf ervaren toen ik opgroeide in Stettin. Niet in het centrum, maar in de buitenwijken, waar mensen denken zoals op het platteland. Hoe kleiner de omgeving, hoe bekrompener de blik. Iedereen wees naar een bepaald meisje in onze straat en noemde haar een hoer. Ik zei: maar ze is ontzettend aardig,  zij is mijn vriendin. Dat mocht niet baten. Iedereen had zijn oordeel klaar, omdat ze wisselende minnaars had en ongetrouwd een kind grootbracht.’

Die ervaring in het communistische Polen van de jaren zeventig heeft zijn visie op Wozzeck mede gevormd. ‘Voor mij gaat de opera niet zozeer over sociale ongelijkheid als wel over de moeizame intermenselijke verhoudingen. – Waarvan de kleine Wozzeck het slachtoffer wordt.’