49ste editie Filmfestival Rotterdam opent met Mosquito – de geschiedenis als een koortsdroom

In de trailer van het International Film Festival Rotterdam, dat op 22 januari van start gaat, verbrokkelen filmbeelden tot abstracte vormen en kleurpatronen. Het heeft te maken, begrijp ik, met de verwondering over de onstuitbare drang tot verhalen maken. Ooit zette een grotbewoner een geverfde hand op de rotswand. In de digitale tijd toveren we verhalen met gekleurde pixels.

De 49ste editie van het IFFR, zo lezen we in de programmakrant, viert deze expressiedrang met vrije, relevante, artistieke cinema in al zijn vormen. Films gemaakt door individuen en collectieven, die elk op eigen wijze invulling geven aan onze menselijkheid.

Mosquito

Vergeleken met deze rijkelijk ongrijpbare woorden is de openingsfilm Mosquito van de Portugese cineast João Nuno Pinto bijna geruststellend toegankelijk. Een imposant historisch drama dat ons onderdompelt in koloniaal Afrika tegen het einde van de Eerste Wereldoorlog, die ook in die uithoek werd uitgevochten. Een eenzame Portugese soldaat is, aanvankelijk vol vaderlandslievende idealen, naar Mozambique getransporteerd. Na tijdelijk geveld te zijn door malaria begint hij aan een lange voettocht in een plichtsgetrouwe poging zijn regiment te bereiken.

Wat op het eerste gezicht een betrekkelijk conventioneel gefilmd avontuur is, verandert langzaam in een vreemde koortsdroom. Een oorlogsfilm zonder oorlog noemt de festivalcatalogus het. Soms moest ik even denken aan Joseph Conrads Heart of Darkness, maar Nuno Pinto heeft het losjes gebaseerd op de belevenissen van zijn grootvader. Krachtige beelden van het wijde, vreemde land gaan hand in hand met het dicht op de huid gefilmde, persoonlijke perspectief van de zich steeds meer verloren voelende Portugese jongen. Ook de structuur met veel flashbacks versterkt het gevoel dat we in het hoofd van de soldaat zitten. Opvallend in dit verband is het feit dat de zelfverzekerde Afrikaanse vrouwen die de soldaat tijdelijk gevangen nemen niet ondertiteld zijn. Jammer wellicht, al zou dat illusie dat we als het ware in het hoofd van de soldaat kruipen hebben doorbroken.

Zo wordt deze kalm gefilmde, maar hardhandige coming-of-age tegelijkertijd iets anders. Een soort metafoor voor het kolonialisme. Zie direct al de ontnuchterende opening. Wanneer het schip met soldaten voor de kust voor anker gaat kom een grote groep zwarte Mozambikanen al door het water aangelopen. Niet voor een hartelijk welkom. Alleen om die bleekscheten op de schouders te nemen en naar het land te dragen zodat ze geen natte voeten krijgen.

Venster op de wereld

Maar waarom is dit betrekkelijk traditioneel neergezette, zich in een uithoek van onze geschiedenis afspelende verhaal de ideale IFFR-opening? We vragen het artistiek directeur Bero Beyer, die na het afronden van deze editie overstapt naar het Filmfonds.

“In de eerste plaats is het een hele fijne, sterke film, gemaakt vanuit een authentieke persoonlijke invalshoek. Een film die een stuk geschiedenis toont dat in Portugal onder het tapijt is geveegd. Daarmee komen we op de tweede en belangrijkste reden. De film sluit aan bij lopende discussies, bijvoorbeeld over de historische canon: wat moeten we weten van het verleden.”

Beyer stelt dat het weliswaar een persoonlijke blik op een vergeten stuk Portugese geschiedenis betreft, maar dat het niet zo moeilijk is om een parallel met onze eigen koloniale historie te zien. Voor een filmfestival dat ook een venster op de wereld wil zijn is het mooi als het geopend wordt door een film die discussie kan geven. Twee jaar geleden was er een vergelijkbare keus. Toen zagen we hoe het vluchtelingenverhaal plotseling een nieuw gezicht kreeg met Jimmie, waarin een Zweeds jongetje gedwongen is naar het zuiden te vluchten.

Filmcollectieven

Dat venster op de wereld komt ook terug in een aantal festivalthema’s. Hoogst actueel is het onderdeel Ordinary Heroes: Made in Hong Kong. Oude en nieuwe films leggen de politieke, sociale en economische spanningen bloot die de stad nu verscheuren.

Het grotendeels uit korte films bestaande onderdeel Sacred Beings sluit aan bij de huidige discussies over gender. Bij ons leeft het hardnekkige idee dat de bevrijdende queercultuur een westers product is dat in Azië nog in een verdomhoekje zit. Maar laat nu die stigmatisering daar juist een overblijfsel zijn van het kolonialisme. Voor die tijd kregen transgenders en interseksuelen vaak een bijzondere plaats binnen religieuze praktijken.

Terwijl de cinema op het IFFR vaak een viering van de individuele creativiteit is, is er deze editie ook speciale aandacht voor het werk van filmcollectieven. Synergetic heet het uitgebreide programma met werk van groepen die zich vaak tegen de mainstream keren. Van het tegendraadse cultwerk van het Amerikaanse Eyeslicer-project tot het Australische Karrabing Collective. Dat is een activistische mediagroep voortgekomen uit de oorspronkelijke Australische bevolking. Ik zie zelfs Als de ratten koning zijn opduiken. Van Barbara den Uyl, in de jaren zeventig een van leden het roemruchte Amsterdams Stadsjournaal.

Afrikaanse hartslag

Drie mediagroepen in Afrika kregen een uitnodiging om speciaal voor het IFFR nieuw werk te maken. De Angolese groep Geração 80 komt met Air Conditioner, waarin op raadselachtige wijze de airco’s in de Angolese hoofdstad Luanda van de gebouwen vallen. Zo begint een heerlijke jazzy zwerftocht, op zoek naar de hartslag van de hoofdstad.

At Kmêdeus van het Kaapverdische collectief Negrume komen het verhaal van een mysterieuze zwerver en een modern dansproject bij elkaar. Een zoektocht naar de oorsprong van een van de oudste Creoolse gemeenschappen ter wereld.

Kmêdeus wordt vertoond in combinatie met Tapi!, een korte documentaire uit Kenia over de botsing tussen een rituele genezer en de Christelijke kerk. Tapi! is gemaakt door het Nest Collectieve, een groep bevlogen Keniaanse kunstenaars die niet alleen films maken, maar zich ook bezighouden met mode, muziek en beeldende kunst. En niet schromen gevoelige onderwerpen aan te snijden, zoals in 2014 met Stories of Our Lives. In Kenia zelf verboden omdat het homoseksualiteit zou promoten. Twee jaar geleden was het Nest Collective ook al eens in Rotterdam met een inspirerende presentatie.

Drama Girl Nederlandse Tiger

Centraal onderdeel van het festival is zoals altijd de Tiger-competitie voor beginnende, grensverleggende makers. De Nederlandse Tijger-kandidaat is Vincent Boy Kars met Drama Girl. Een intrigerend experiment. Niet alleen door de vermenging van documentaire, fictie en verslag van het maakproces, maar ook als een soort therapie-experiment. Hoofdpersoon is een jonge vrouw die van de regisseur de kans krijgt om moeilijke momenten uit haar leven met bekende acteurs (Pierre Bokma, Elsie de Brauw, Jonas Smulders) na te spelen. Ongemak wordt niet geschuwd. Tamelijk fascinerend, soms verrassend, soms de indruk wekkend dat de opzet interessanter is dan het resultaat. Maar ook een onderneming die eerlijk en moedig overkomt.

Crash

Een bijzonder (eenmalig) evenement belooft Crash Live Score te worden. David Cronenbergs cultklassieker Crash, over een groep mensen die seksueel opgewonden raken door auto-ongelukken, in de Doelen voorzien van een live score door het Rotterdams Philharmonisch orkest.

Ter afsluiting koos het festival, misschien wat onverwacht, de feelgoodfilm A Beautiful Day in the Neighborhood. Een eigentijds sprookje vol slimme vondsten over de ontmoeting tussen de alom geliefde maker van een kleuterprogramma op tv (Tom Hanks, Oscar-nominatie) en een cynische journalist die danig in verwarring raakt. Van Marielle Heller, die ons hiervoor verraste met het innemende Can You Ever Forgive Me?. De voorstelling van A Beautiful Day wordt door het festival opgedragen aan de onlangs overleden Aart Staartjes.