Down with the veil! Three gutsy girls found Iranian Women Composers Union: 'We want to form a global home front'

Het kan verkeren. In 1979 verandert Iran van een westers georiënteerde seculiere staat in een geestelijke dictatuur, waar Islamitische leiders de lakens uitdelen. Vrouwen moeten voortaan gesluierd door het leven en muziek wordt als uiterst zondig verboden. Vier decennia later richten drie vrouwen de Iranian Female Composers Association op. In Amerika, dat wel. 

‘Muziek is als een drug, wie zich daarmee bezighoudt kan zich niet langer wijden aan belangrijke activiteiten. […] We moeten muziek elimineren omdat deze ons land en onze jeugd verraadt.’ Aldus Ayatollah Khomeini vlak na de machtsovername in 1979. Prompt herschrijft hij de grondwet en worden alle concerten en radio- en televisie-uitzendingen van willekeurig welke muziek uit binnen- of buitenland verboden. De Revolutionaire Garde zou zelfs invallen hebben georganiseerd om instrumenten op te sporen en vernietigen, schrijft Sara Soltani in The Power Within Music: Human Rights in the Context of Music.

Forbidden fruits 

Soltani constateert tegelijkertijd dat de soep niet zo heet werd gegeten als zij werd opgediend, simpelweg omdat muziek van oudsher een belangrijk onderdeel heeft gevormd van de Perzische cultuur. ‘Ondanks alle maatregelen om haar te bestrijden was het uitgesloten dat muziek compleet zou worden uitgebannen’, betoogt ze. De Iraanse aanpak blijkt zelfs verrassende overeenkomsten te tonen met onze Nederlandse gedoogcultuur. Zo is er ‘een groot verschil tussen wat theoretisch verboden is en wat de mensen daadwerkelijk doen in hun privéleven’. Sterker nog: ‘Juist de intentie muziek uit het openbare leven te weren leidde tot een toenemende muziekbeoefening onder jongeren in alle lagen van de bevolking.’ – Ook in Iran smaken verboden vruchten het lekkerst.

Na het overlijden van Khomeini in 1989 gaat er een liberalere wind waaien, ook al zijn er nog altijd flinke restricties en worden muzikale uitingen onderworpen aan censuur. Het is weliswaar mogelijk Westerse of Perzische klassieke- en volksmuziek te studeren aan verschillende universiteiten, maar wie echt wat wil bereiken vertrekt naar het buitenland. Dat geldt ook voor de drie oprichters van de Iranian Female Composers Association (IFCA) Niloufar Nourbakhsh (1992), Anahita Abbasi (1985) en Aida Shirazi (1987), die tegenwoordig in de Verenigde Staten wonen.

Droomland Amerika

Ook al is zij de jongste van het stel, Niloufar Nourbakhsh is de spil in het geheel. Ze groeide op in Karaj, een stad ten westen van Teheran, in een gezin waar ze omringd werd door Perzische klassieke muziek. ‘Maar ik luisterde ook naar Westerse muziek, variërend van rock, pop en hiphop tot klassiek, met name Beethovensonates.’ Tijdens haar studie piano besluit ze over te stappen op componeren, maar dat wordt bepaald niet gestimuleerd door haar omgeving: ‘Toen ik zestien was componeerde ik mijn eerste stukje, dat ik zonder enige hulp van buitenaf noot voor noot uitschreef. Toen ik het voorspeelde aan de belangrijkste persoon in mijn leven zei die vriendelijk maar beslist dat componeren iets was voor genieën als Mozart en Beethoven. Ik heb een jaar lang geen noot meer op papier gezet.’

Nourbakhsh mist, kortom, rolmodellen en vertrekt op haar 18^e naar de Verenigde Staten: ‘Amerika was voor mij een droomland en een familielid van me studeerde aan het Goucher College in Baltimore.’ Dankzij een beurs kan ze daar ook zelf piano en compositie studeren. Amerika betekent een ‘cultuurshock’ die ze niet nader wil toelichtingen, maar ze kan er wel vrijelijk gebruik maken van sociale media: ‘In Iran worden die gecensureerd, met uitzondering van Instagram.’

Eyeopener

Via Facebook komt ze in 2016 in contact met Anahita Abbasi and Aida Shirazi. Het is een eyeopener dat ze niet de enige vrouwelijke componist is uit Iran en ze besluit een gezamenlijk concert te organiseren. ‘Dankzij de contacten van Anahita en Aida groeide ons netwerk uit tot wel twintig componerende vrouwen, van wie ongeveer een vijfde in Iran woont. Ik stelde een ensemble samen uit bevriende musici en vroeg de componistes om stukken in te sturen; zes daarvan bleken te passen bij de gekozen bezetting.’

Door de overdaad aan inzendingen begrijpt Nourbakhsh dat niet alle componisten aan bod kunnen komen in één enkel concert. ‘Tijdens het plannen had ik een enorme onderlinge solidariteit ervaren en zo groeide het idee dat het meer een associatie moest worden, met als doel een netwerk te creëren van wederzijdse steun en verbondenheid. Omdat zo’n organisatie te groot zou zijn voor mij alleen vroeg ik Anahita en Aida om hulp. We overlegden via Skype en in november 2017 lanceerden we onze Facebookpagina.’

Iranian Female Composers Association start op 1 april 2018 – geen grap

Dan gaat het balletje rollen. National Sawdust, een gerenommeerde concertzaal in New York, geeft een flinke korting op de zaalhuur. Via crowdfunding dekken ze de overige kosten en op 1 april 2018 wordt IFCA officieel gelanceerd. Tijdens het concert komen de drie oprichters voor het eerst in levenden lijve samen. Drie componisten uit Iran mogen het land niet in vanwege het door president Trump uitgevaardigde inreisverbod, twee in Duitsland wonende dames moeten om andere redenen verstek laten gaan.

Een tweede schaduw vormen de reacties vanuit de Iraanse muziekwereld. Nourbakhsh: ‘We zouden aandacht proberen te trekken door ons vrouw-zijn te misbruiken en een slachtofferrol op te eisen. Tja, we weten allemaal waarin dat soort kritiek wortelt. Die wordt bovendien nooit recht in ons gezicht, maar altijd achter onze rug om geuit.’

Het concert is uitverkocht en krijgt positieve reacties. Aida Shirazi: ‘We presenteerden verschillende compositiestijlen, met een goede balans tussen experimentele en meer traditionele stukken, voor elk wat wils. Na het concert kwam het Hypercube Quartet naar ons toe en stelde voor samen een concert te organiseren. Dat viel mooi samen met de uitnodiging van het Kennedy Center om IFCA te presenteren tijdens hun Direct Current Festival in maart 2019. Die timing was geweldig, want zo konden we onze eerste verjaardag vieren. Dankzij de ondersteuning van het Kennedy Center konden we voor dat feestconcert drie van onze leden een opdracht geven en bovendien een tweede uitvoering aanbieden in Roulette.’

Beeldenbestormers

Het concert wordt toepasselijk ‘Another Birth’ gedoopt, naar het gelijknamige stuk van Abbasi. Dit is geïnspireerd op een gedicht van Forough Farrokhzad, een beroemde Iraanse dichteres die leefde van 1934–1967. Abbasi: ‘Ik schreef het in 2015 en de structuur is ontleend aan fragmenten uit het gedicht. We kozen deze titel voor onze concerten met Hypercube omdat ze een soort wedergeboorte betekenden, maar vooral ook omdat Forough een beeldenstormer was. In haar poëzie verlegde zij grenzen en ageerde ze tegen de gangbare opvatting over vrouwen. Zij was een rolmodel voor ons.’

Er ontstaat ook een samenwerkingsverband met het International Contemporary Ensemble. Anahita Abbasi: ‘Ik had al eens een orkestwerk voor hen geschreven, een gezamenlijke opdracht met het San Francisco Symphony Youth Orchestra. Dat liep zo fantastisch dat we een vertrouwensband opbouwden. Ik vertelde Ross Kare, een van hun artistiek leiders, over IFCA. Hij was zeer geboeid en kwam naar ons oprichtingsconcert in National Sawdust.’

Obstakels

‘Na afloop brainstormden we bij een drankje over langetermijnplannen. Die liepen van het eenvoudigweg promoten van IFCA bij verschillende festivals en muziek uitvoeren van onze leden tot het maken van documentaires en het opzetten van een online bibliotheek met werk van vrouwelijke Iraanse componisten. Diezelfde avond stelde ik hem voor aan Nilou en Aida en sindsdien is ICE een van onze belangrijkste voorvechters en vrienden geworden.’

In augustus 2019 brengt ICE een portretconcert in het bekende Mostly Mozart Festival in het Lincoln Center. Abbasi: ‘De zaal was stampvol, er zaten zelfs mensen op de vloer. In het programma werden ook de eerste drie documentaires getoond, andere zijn nog in de maak.’ Sindsdien organiseerden ze enkele concerten in Amerika en Europa en verscheen een groot artikel in The New York Times. Abbasi: ‘Maar voor ons het meest gedenkwaardig was de Meet-up via een beeldverbinding met onze leden afgelopen mei. Voor het eerst waren we allemaal samen in dezelfde “ruimte” en konden we elkaar zien. Tot dan hadden we met velen enkel emailcontact gehad. Het was geweldig elkaar eindelijk “persoonlijk” te ontmoeten.’

Het is nog niet gelukt concerten in Iran zelf te regelen. ‘Daarvoor zijn er nog te veel obstakels’, zegt Abbasi. ‘We zijn wel in gesprek met muziekdocenten en met het in 2016 opgerichte Tehran Contemporary Music Festival om een platform voor vrouwelijke componisten te creëren. We willen een mentorfunctie vervullen voor aanstormende talenten en gaan masterclasses en ontmoetingen organiseren om elkaars muziek te horen en bediscussiëren. Ook willen we de online bibliotheek toegankelijker maken. Want het internet is nu wel veel beter en sneller dan toen ik jong was, maar nog altijd heeft niet iedereen er toegang toe.’

Schaarse informatie

Abbasi herinnert zich hoe ze als student hongerde naar informatie: ‘Concerten met moderne muziek waren er hoegenaamd niet. Een enkele keer nodigde het Duitse of Oostenrijkse Cultureel Instituut een ensemble uit. Een docent van mij startte samen met een pianist een kleine concertreeks, hij componeerde in de stijl van Schönberg. Ik hoorde sporadisch wel namen als John Cage en Morton Feldman, maar kon onmogelijk informatie over hen vinden. Het internet was zó traag! Er was bovendien maar één winkel in heel Teheran waar je cd’s en partituren kon kopen. Verder was je aangewezen op kennissen die een kopie hadden van een kopie van de partituur, die je dan mocht lenen.’

Nourbakhsh: ‘Ik bezocht hoogstzelden concerten, want daartoe moest ik naar de hoofdstad reizen en dat mocht niet zonder begeleiding. Wat mij het meest is bijgebleven zijn een paar uitvoeringen van Perzische klassieke muziek en een solo fluitrecital met jazz-fusion.’ Shirazi hoorde vooral thuis veel muziek. ‘Mijn beide ouders hadden een instrument bespeeld maar waren ermee gestopt toen ze kinderen kregen. Er stond wel een piano in huis en mijn grootvader was een gepassioneerd amateurmusicus. Hij speelde de tar, een Perzische langhalsluit, en improviseerde vaak op onze piano. Er klonk altijd muziek, Westers-klassiek, Perzisch-klassiek en folk, maar ook Westerse popmuziek.’

Componeren is een vak

Shirazi voelt zich sterk aangetrokken tot de piano, maar tijdens haar studie aan de Universiteit der Kunsten in Teheran gaat het componistenbloed kriebelen: ‘Ik speelde vaak kamermuziek met vrienden en dat was fantastisch, maar er ontbrak iets. Enkel uitvoerder zijn vond ik niet bevredigend, maar dat ik componist zou kunnen worden kwam niet in me op. Ik had het geromantiseerde beeld dat je dan al heel jong een uitzonderlijk talent moest etaleren en dat gold niet voor mij. Ik kende bovendien geen enkele levende componist en het vak compositie bestond niet. Gelukkig kreeg ik na een jaar een nieuwe docent, die zowel pianist als componist was. Hij stimuleerde mij mijn improvisaties uit te werken en buiten de gebaande paden te denken. Dankzij hem begreep ik dat componeren een proces is, geen wonder dat je overkomt.’

Weg uit Iran

Alle drie componisten verlieten hun vaderland om in het buitenland te studeren. Nourbakhsh vertrok naar Amerika. ‘Daar hoorde ik voor het eerst muziek van Missy Mazzolli, een openbaring. Zij gebruikt gewoon akkoorden, terwijl ik tijdens de lessen muziektheorie geleerd had dat die in de 20^e-eeuwse avant-garde taboe waren. In de VS kon ik voor het eerst serieus compositie studeren. Overigens is de situatie voor vrouwen daar weliswaar veel beter, maar helaas ook nog niet ideaal.’

Shirazi koos voor Ankara, waar ze studeerde aan de Bilkent Universiteit, een privé-instituut. ‘Ik voelde dat ik toe was aan een verse start in een nieuwe omgeving. Het programma van Bilkent is erg sterk en het onderwijs is in het Engels. Al mijn docenten waren actief als componist, stonden in nauw contact met grote namen uit de wereld van de nieuwe muziek en hadden in Amerika gestudeerd. Omdat ik altijd al van plan was naar de VS te gaan was dit een ideale tussenstap.’

Oude mannen 

Abbasi ging naar Graz, Oostenrijk: ‘Het niveau van onderwijs in Iran is erg laag. Ik groeide op in Shiraz, maar de enige universiteit waar je als vrouw naartoe kon was in Teheran. Na mijn middelbare school ging ik er de sfeer proeven en de compositiedocenten bleken allemaal oude mannen. Ze waren onder de indruk van mijn werk, maar ik voelde me niet op mijn gemak. Dat ik koos voor Graz komt omdat Oostenrijk (of Duitsland) vanuit Perzisch perspectief geldt als dé plek om muziek te studeren. De avond voor ik mijn studie in begon bezocht ik een concert in Graz. In Iran was ik nooit verder gekomen dan Schönberg en nu hoorde ik klanken die ik gewoonweg niet kon bevatten. Mijn oren tuitten!’

Dat ze ooit samen met Nourbakhsh en Shirazi een bond zou oprichten voor vrouwelijke Iraanse componisten kon ze toen nog niet bevroeden. Maar samen vormen ze een hecht team, dat vol enthousiasme de toekomst tegemoet treedt. Abbasi: ‘We willen echt een thuis vormen voor Iraanse vrouwelijke componisten wereldwijd, we voelen een sterke onderliggende solidariteit.’