Mountains and Molehills heet de expositie die EYE wijdt aan de beeldend kunstenaar en filmmaker Fiona Tan. Ofwel in goed Nederlands: muggen en olifanten. Veel van haar werk wordt gedreven door het avontuur dat kijken is, door haar fascinatie voor herinnering en geschiedenis, tijd en landschap, en hoe we dat proberen vast te leggen. Je kan dat zo zwaar of licht maken als je wilt, maar hoe langer je rondkijkt, hoe meer je ziet. Middenin de expositieruimte is een huisje gebouwd, ogenschijnlijk van rood baksteen. Stap je er binnen, dan blijkt het een tijdmachine te zijn. Plotseling stond ik oog in oog met een klein meisje met een oer-Hollands mutsje op. Nieuwsgierig glimlachend keek ze me recht aan, de tijdkloof van honderd jaar was plotseling verdwenen.
Ik kende Tan tot nu toe eigenlijk alleen van twee ongewone, tamelijk fascinerende films. Ascent, een tussen documentair en fictie balancerend experiment rond de aanbeden Japanse vulkaan Fujiyama. En haar eerste speelfilm History's Future, die ze samen met filmcriticus Jonathan Romney bedacht. Een soort episch filmgedicht waarin de hoofdpersoon ronddwaalt door rauwe archiefbeelden van Europese steden in grote beroering. ‘De toekomst is het verzinsel van een waanzinnige’, herinnert de dolende held zich. De loop der geschiedenis is een kermis van het toeval, maakte ik daar zelf van.
Footsteps
Toeval. Dat rode huisje is een piepklein filmzaaltje waar regelmatig Footsteps, het nieuwste filmwerk van Tan wordt vertoond. Het programmaboekje noemt het een video-installatie. Tan heeft een grote interesse voor beeldarchieven, en EYE had haar uitgenodigd nieuw werk te maken met materiaal uit de overweldigend grote beeldbank van dit instituut. Dat was fantastisch en tegelijk te immens om houvast te vinden. Tot ze bij toeval stuitte op oude, ingekleurde zwartwitbeelden van het alledaagse Nederland. Dat raakte haar en gaf haar een begin. Tweede toeval: bij het opruimen van haar werkkamer ontdekte ze een verzameling brieven die haar vader haar in de jaren tachtig vanuit Australië had geschreven. Ze was toen pas in Nederland en probeerde er als student haar plek te vinden.
Footsteps legt, kort gezegd, twee lagen uit de geschiedenis over elkaar. Het beeld bestaat uit een montage van oud documentair materiaal dat het Nederland van zo’n honderd jaar geleden laat zien. Van spelende kinderen tot drukke straten, maar vooral de zware handarbeid op het land en in de fabrieken. Op de geluidsband een stem die de briefteksten leest. Brieven waarin Tan’s vader persoonlijke familieberichten moeiteloos aanvult met zaken die op dat moment op het wereldtoneel spelen. Zoals de onderdrukking van protesten in China en de val van de Berlijnse Muur.
Het levert een curieus en moeilijk te omschrijven effect op. Twee tijden, grote verschillen en toch dezelfde wereld. Een tijdmachine? Dat woord kwam direct al bij me op bij een van de eerste beelden, dat meisje dat ik al eerder noemde.
De wandelaar en de spiegel
In de expositieruimte daaromheen een zevental eerdere werken, meest video-installaties, van iets bescheidener omvang dan Footsteps. In Vertical Wide, Vertical Red, Vertical White (2018) is het de doodnormale, en toch hypnotiserende aanblik van de nachtelijke stroom autoverkeer in Los Angeles. Voor Downside Up (2002) filmde Tan silhouetten en schaduwen van passanten. Of is het omgekeerd? Want na een moment van aangename verwarring ontdek je hoe Tan de blik heeft ontregeld.
Mijn favoriet is het ambitieuzere Gray Glass, een video-loop van twintig minuten op drie schermen. Een droomachtige en toch realistische wereld met bergen en wolken, sneeuw, ijs en een moedig voortstappende wandelaar die in een geheimzinnige grot terechtkomt. Je kan daarbij gemakkelijk je fantasie de vrije loop laten en er een filosofisch getinte beeldspraak in zien. Dan is het toch ook aardig te weten dat die wandelaar, met een ongetwijfeld symbolische spiegel op zijn rug gebonden, ontleend is aan een oud gebruik. Ooit was het bijna onmogelijk om grote spiegels te maken, alleen in Italië beheerste men de techniek. Voor vervoer naar andere landen werden deze extreem dure kostbaarheden niet aan de rug van een ezel toevertrouwd. Zo’n spiegel moest door een wandelaar te voet de gevaarlijke Alpen over worden gedragen.
Verbeelding
Is het nodig zulke dingen weten om Tans ontdekkingsreis als het ware samen met haar te kunnen maken? De lijntjes te ontdekken die tussen verschillende werkstukken lopen? Niet altijd, de eigen verbeelding krijgt meestal genoeg aangereikt. Maar bij Inventory (2012), een zesschermige, voortdurend veranderende collage van beelden uit het huis van architect en verzamelaar Sir John Soane (1753-1837), had het me meer houvast gegeven. Het kan zeker geen kwaad te weten wat Tan beweegt. De fraai verzorgde publicatie bij de expositie, boordevol beeldmateriaal, artikelen en een interview voldoet wat dat betreft ruimschoots.
Maar nog belangrijker is het om er de tijd voor te nemen. De meeste video-installaties zijn zich steeds herhalende loops, dus let even op de timer en stap erin bij het begin. Dat geldt vooral voor het ruim anderhalf uur durende Footsteps, die op een aantal vaste tijden begint. Bij de presentatie liet Tan al weten het op prijs te stellen als bezoekers de hele film van begin tot eind zien. Inderdaad krijg je een aardige indruk van het project als je halverwege een stukje proeft, maar ik neem Tans aanbeveling over. Aanvankelijk leek me die anderhalf uur rijkelijk lang, maar gaandeweg ontdekte ik dat juist door die lengte de ervaring langzaam gaat groeien. In de ogenschijnlijk losse verzameling beelden ontstaat toch een sobere poëzie, een soort ritme met drama en intimiteit, en groeiende verbondenheid met dit weinig geziene beeld van Nederland. En die brieven op de geluidsband, die vertellen, hoe bescheiden ook, toch echt een verhaal. Misschien is dit wel Tans meest persoonlijke film tot nu toe.
Good to knowTe kort tijd om alles in een keer te zien? Wissel bij de kassa je kaartje om voor een gratis terugkomticket.
English (UK) 
Nederlands 
Français 
