Susan Neiman hoofdgast op Winternachten 2016: Waarom de atoombom écht op Hiroshima viel

Propaganda is niet alleen iets wat voorkomt in bijvoorbeeld Rusland, maar ook in het Westen – meer dan we zelf in de gaten hebben. Wordt tegenwoordig bijvoorbeeld algemeen gedacht dat de atoombommen op Hiroshima en Nagasaki werden geworpen om Japan tot capitulatie te dwingen en zo de Tweede Wereldoorlog te beëindigen, niets is minder waar. Wat dat betreft gaat Duitsland eerlijker en beter om met zijn oorlogsverleden dan Amerika, zegt filosofe en schrijfster Susan Neiman.

Winternachtenlezing

De Amerikaans-Duitse Susan Neiman (1955), directeur van het Einstein Forum in Berlijn, geeft volgende week op het internationale literatuurfestival Winternachten een lezing over de manier waarop naties omgaan met de zwarte bladzijden uit hun geschiedenis. Neiman werkt aan een nieuw boek over dit onderwerp, getiteld Learning from the Germans, dat over een jaar of twee verschijnt.

Tijdens het programma-onderdeel ‘Past evils, present problems’ van het Winternachtenfestival zal de moreel filosofe ingaan op de manier waarop Duitsland zijn oorlogsverleden (heeft) verwerkt, in vergelijking met hoe de Amerikanen omgaan met hun slavernijverleden en hun bombardement op Hiroshima. Daarnaast legt ze een relatie tussen de verwerking van het verleden en de manier waarop Europa omgaat met huidige problemen, zoals het vluchtelingenvraagstuk. Na haar lezing volgt een debat, waaraan onder anderen Geert Mak zal deelnemen.

‘Ik woon al jaren in Duitsland en heb veel nagedacht en gepraat met Duitsers over de manier waarop zij omgaan met hun nazi-verleden,’ aldus Neiman. ‘Elke Duitser zal zeggen dat het niet voldoende is, maar nu ik er dertig jaar naar heb gekeken, kan ik wel stellen dat het ongelooflijk indrukwekkend is hoe Duitsland zich rekenschap heeft gegeven van zijn verleden, zeker als je het vergelijkt met andere landen.’

Tentoonstellingen, televisieseries, films, boeken, theatervoorstellingen – elke kunstvorm is wel benut om uiting te geven aan dat traumatische verleden. Een driedelige, Emmy-winnende dramaserie, Unsere Mütter, unsere Väter, over vijf jongeren die bij het begin van de Tweede Wereldoorlog goede vrienden zijn maar allemaal een heel eigen weg opgaan, leidde recent nog tot veel beroering. Nog altijd worstelen de Duitsers met de erflast van het verleden, maar ze steken niet hun kop in het zand. Hoe anders is dat in Amerika, ontdekte Neiman toen haar werd gevraagd een essay te schrijven naar aanleiding van de zeventigste ‘verjaardag’ van de atoombom op Hiroshima. ‘Ik kende degene die het me vroeg niet, noch het tijdschrift. Normaal weiger ik zulke opdrachten, maar het ging om een goede vraag: waarom is er zoveel meer aandacht besteed aan Auschwitz dan aan Hiroshima? Ik dacht: ik heb een morele verplichting om over die vraag na te denken. Ik las boeken over Hiroshima en ontdekte dat het verhaal dat de VS de bom gooide om de oorlog te beëindigen niet klopte. Historici weten dit, maar het is niet algemeen bekend.’

Wat was de werkelijke reden?

‘‘Er zijn eigenlijk twee redenen: de eerste was dat de VS zo veel geld gespendeerd had aan het ontwikkelen ervan dat ze dat voor zichzelf moesten verantwoorden. Maar dat was minder belangrijk dan de tweede reden: Stalin laten zien dat de VS dit wapen bezat en indien nodig kon gebruiken tegen de Sovjet-Unie. Nog tot anderhalf jaar nadat de bom was gegooid, was er niemand die zei dat het noodzakelijk was geweest. In alle verslagen en rapporten werd gezegd dat de oorlog anders op zijn laatst in november geëindigd was. President Truman en staatssecretaris Jimmy Byrnes, de verantwoordelijken, vertelden The New York Times dat bombarderen van Hiroshima niet nodig was om de oorlog te beëindigen. Dat was algemeen bekend.’’

Waardoor veranderde dat beeld?

‘‘Er groeide onder wetenschappers, intellectuelen en kunstenaars steeds meer protest tegen het gebruik van de atoombom. En schrijver John Hersey publiceerde ‘Hiroshima’, dat het verhaal vertelt van zes overlevenden van het bombardement van Hiroshima. Het verscheen in The New Yorker en bereikte een groot lezerspubliek. Ineens klonk er dus veel kritiek. De toenmalige directeur van Harvard, James B. Conant, die ook betrokken was geweest bij het Manhattan Project dat de eerste atoombommen had ontwikkeld, zei: het gaat weliswaar om een minderheid van overgevoelige intellectuelen, maar ze beïnvloeden de jeugd, dus we moeten met een verhaal komen. De leugen dat de bom noodzakelijk was, werd in 1947 de wereld in geholpen door middel van een artikel van de hand van defensiesecretaris Henry Stimson.’‘

Ze zijn behoorlijk succesvol geweest in het ‘aanpassen’ van de waarheid.

‘

‘Heel succesvol! Men heeft 98 procent van de mensen – ook de hoogopgeleide – gebrainwashed. Een Russische collega zei tegen me: in Rusland wéét je in elk geval dat het propaganda is, daar zijn mensen gewend om tussen de regels door te lezen. Maar in het Westen zijn we dat niet. Vijftig jaar na de atoombom wilde het Smithsonian National Museum in Washington, het grootste museum ter wereld, een tentoonstelling eraan wijden en onderzoeken waarom de atoombom werd gegooid. Het Congres heeft dat tegengehouden. Ook de erfenis van de slavernij is nog allesbehalve voorbij in Amerika; dat speelt nog steeds een heel grote rol in de maatschappij.’

‘

Waarom hebben de Duitsers hun verleden beter verwerkt dan de VS?

‘

‘Ze waren de verliezers, ze moesten wel. Maar mijn interesse richt zich meer op het hoe dan op het waarom. Ik ga mensen interviewen over concrete zaken: wat werkt wel en wat niet? Ik wil bijvoorbeeld met mensen in Amerika praten over wat daar op dit moment gaande is; in South Carolina hebben ze pas in juli afgelopen jaar, na een schietpartij op een kerk in Charleston, de Confederatievlag laten zakken. Mijn doel is niet met een opgeheven vingertje wijzen; met dit boek hoop ik bij te dragen aan zowel het Amerikaanse als het Europese verwerkingsproces. Veel Europeanen schamen zich voor hun imperialistische geschiedenis. Mensen vragen zich af: wat heeft Europa om trots op te zijn? Dat onverwerkte verleden infecteert de Europeanen. Maar als je je misdadige verleden zo verwerkt als de Duitsers hebben gedaan, als je het verleden echt onder ogen kunt zien in plaats van het te begraven, dan ben je in staat te zeggen: oké, we hebben een verleden van imperialisme, en dat is ronduit verschrikkelijk, maar toch is er een notie van een Europa waarmee we ons kunnen verbinden.

Ik geloof in Europa, ook al ziet het er misschien niet zo florissant uit op dit moment. Het is het beste voor de mensheid op dit moment, met Rusland aan de ene kant en Amerika aan de andere, waar het geld regeert en de president eigenlijk helemaal niet zo veel macht heeft. Het Europese model komt het dichtst in de buurt van waarachtige democratische waarden en normen en heeft het meeste perspectief.’

‘