‘Iemand als Umberto is op aarde van grotere waarde dan in de hemel.’ Acteur Roberto Benigni, bekend van films als La vita è bella, nam dinsdag afscheid van zijn vriend Umberto Eco (1932-2016) bij diens begrafenis in het Castello Sforzesco in Milaan. Ook Eco’s kleinzoon sprak en bedankte zijn opa voor de vertelde verhalen, de kruiswoordpuzzels, de boeken en muziek die ze samen beleefden. ‘Jou als opa te hebben gehad vervult me met trots.’
De Italiaanse kranten – La Reppublica, Corriere dela Sera, l’Unitá, om er maar een paar te noemen – besteden al dagen volop aandacht aan het heengaan van een van de grootste hedendaagse schrijvers van Italië, van Europa of de wereld zelfs, een geleerde en geliefde professor aan de universiteit van Bologna. Men nam afscheid van hem con un sorriso, met een glimlach.
Ook de komende weken zullen de bijlagen en specials in kranten en bladen nog volop over Eco berichten. Hij was een auteur die alom zeer gerespecteerd werd, niet in de laatste plaats omdat zijn werk over de hele wereld werd vertaald en hij zodoende de Italiaanse cultuur en letteren over de landsgrenzen wist te brengen. Ook als professor was hij geliefd. Wie een college van Eco hoopte te kunnen bijwonen, moest niet zozeer slim als wel snel zijn: ze waren steevast al maanden van tevoren volgeboekt. Bovendien was Eco niet alleen romancier en hoogleraar, maar schreef hij ook tal van essays over politiek in onder meer La Republica, waarin hij politici als de voormalige premier Silvio Berlusconi stevig bekritiseerde. Eco liet zijn stem dus ook op maatschappelijk vlak duidelijk horen. Het plein voor het Castello Sforzesco was bij de afscheidsdienst daarom afgeladen.
Dat was dinsdag..
Twee dagen eerder, in een klein Italiaans bergdorpje in Umbrië. Bij toeval komt ons een berichtje onder ogen dat wijst op de dood van Umberto Eco. Het duurt even voor het doordringt: Umberto Eco is gestorven. De schrijver die we nog een keer hoopten te interviewen, een van de laatste grote schrijvers van zijn generatie, een icoon. In dit middeleeuwse vestingstadje, waar niets gebeurt en je kunt leven alsof de rest van de wereld niet bestaat (telefoon- en internetbereik zijn hier minimaal), kun je heel gemakkelijk wereldnieuws missen, zo blijkt. Zit je daar in het plaatselijke bakkertje-barretje-ijswinkeltje net te bekomen van je loeisterke caffè doppio, ontdek je tot je grote schrik dat Umberto Eco is overleden. Vrijdag al. En moet je constateren dat dit gegeven je tot je grote schaamte als literair journalist volledig is ontgaan, terwijl je nota bene in Italië bent! En weet je bovendien dat je niet alleen te laat bent, maar ook je boekenkast niet bij de hand hebt noch een goed werkende internetverbinding noch een winkel met een flink assortiment Italiaanse kranten. En dat je dus totaal kansloos bent om een enigszins houtsnijdend stuk te kunnen afleveren, en mijlenver verwijderd (1500 kilometer) van de plek waar je nu héél even zou willen zijn.
De laatste van zijn generatie
Daarmee vallen nieuwsbericht, necrologie, ooggetuigenverslag van de rouw in Italië en doorwrochte beschouwing alvast af – niet haalbaar. Maar dit nieuws, deze gebeurtenis, ongemerkt laten passeren is ook geen optie. Want wat gaat het ons literatuurliefhebbers aan het hart dat de wereld steeds vaker afscheid moet nemen van schrijvers van deze generatie. Gabriel García Márquez, José Saramago, Günter Grass… Grote, epische verhalenvertellers die hun visie gaven op de veranderende wereld om hen heen, op de geschiedenis, op de mens. Erudiete schrijvers, die kennis wisten te verpakken in meeslepende – in het geval van Eco zelfs zeer spannende – veelomvattende geschiedenissen met een zekere eeuwigheidswaarde. Verhalenvertellers van deze epische proporties hebben we eigenlijk nauwelijks meer; de wereld is sneller, beknopter, vluchtiger geworden, en daarmee ook de verhalen die deze wereld mede vormgeven.
Het werk van Umberto Eco, die beroemd werd met onder meer De naam van de roos, De slinger van Foucault, Het eiland van de vorige dag en De begraafplaats van Praag, was letterlijk en figuurlijk monumentaal. Of, om met de Corriere della Sera te spreken: Un Eco è un Eco è un Eco è un Eco…
‘Geniet, maar lees het met mate’
Vaak waren zijn romans stevige pillen, waarin hij met voelbaar plezier niet alleen allerlei intriges aan elkaar smeedde, maar ook eindeloos uitweidde over allerlei details, of het nou om riolering, het maken van bommen of culinaire gerechten ging, zoals bijvoorbeeld in De begraafplaats van Praag. Matigheid was niet de sterkste kant van deze hoogleraar die twee tot drie pakjes sigaretten per dag rookte. Eco kon hierdoor soms overkomen als een omgevallen boekenkast, en zijn lezers (althans, déze lezers) zodanig imponeren met al zijn eruditie dat ze zich in nederige eerbied in een hoekje terugtrokken.
Tegelijk was het plezier dat hij had in het schrijven, het vergaren van die ongelooflijke rijkdom aan wetenswaardigheden en het spinnen van een ingewikkeld en raadselachtig web aan intriges zo voelbaar groot – ik zie steeds zijn portretten voor me, vaak met een grote glimlach op zijn gezicht –, dat het aanstekelijk werkte. Umberto Eco lezen was en is een belevenis, even fascinerend als duizelingwekkend. Geniet, maar lees het met mate.
Met het langzaam uitsterven van deze generatie epische schrijvers gaat er aan deze wereld echt iets verloren. Zoals onze wereld ook op andere vlakken grootheden verliest – artiesten als David Bowie, om maar iemand te noemen –, mensen met een statuur die huidige schrijvers of artiesten niet snel meer zullen bereiken, simpelweg omdat de wereld van nu niet meer over het langzame tempo beschikt van enkele decennia geleden, maar wel vele malen meer bewoners. Hoeveel schrijvers zullen er nog van zijn met zo’n omvangrijk, imposant en groots oeuvre?
Weemoedig zwaaien we vanaf de stadswal in ons Italiaanse stadje deze literaire reus gedag. Een paar dagen te laat, weliswaar, maar niettemin met hart. Ciao, Umberto, ciao. Buon’ viaggio! Gelukkig hebben we thuis nog altijd onze boekenkast. Un Eco è un Eco è un Eco…
Nederlands 
English (UK) 
Français 
