Jeroen Bosch: vijfhonderd jaar dood en springlevend tegelijk

Jeroen Bosch is terug. Met een bijzondere expositie in Den Bosch – mocht dat iemand nog zijn ontgaan – en met enorm veel aandacht. De expositie wordt alom bejubeld en met veel sterren de hemel in geprezen. Hij wordt nu al ‘de expositie van het jaar’ genoemd. Kranten stonden er vol van, documentaires vulden het tv-scherm en de opening werd live uitgezonden. Vijfhonderd jaar na zijn overlijden is ‘duivelskunstenaar’ Jeroen Bosch nog steeds springlevend. Maar waarom wil iedereen erheen, waarom samendrommen rond zijn schilderijen? En zijn die twintig schilderijen en negentien tekeningen die nu voor drie maanden terug zijn in de stad waar Bosch ze ooit maakte, wel zo toegankelijk en gemakkelijk te begrijpen?

Wat over de laat Middeleeuwse schilder bekend is, past makkelijk op een A4-tje. Jeroen Bosch (ongeveer 1450-1516) werd geboren als Jeroen van Aken en noemde zich later naar de stad waar hij was geboren en waar hij zijn hele leven woonde en werkte. Hij was getrouwd met een welgestelde vrouw, Aleid van de Meervenne. Zij hadden geen kinderen. Tijdens zijn leven was Jheronimus (zoals hij zijn doeken sinds 1488 signeerde) al een beroemd en geliefd schilder. En dat bleef hij.

Duizend boeken

In de eeuwen na zijn overlijden zijn er veel meer dan duizend boeken over hem geschreven. En dit jaar komen daar weer wat bij. De autobiografische feiten zijn dan snel verteld, het kleine nagelaten oeuvre van hem geeft aanleiding tot uitvoerige beschrijvingen, verklaringen, mythevorming en vele raadsels.

Het aantal aan Bosch toegeschreven werken is onlangs overigens weer iets geslonken, aangezien het internationale Bosch Research and Conservation Project tijdens het laatste uitgebreide en diepgaande onderzoek twee panelen heeft aangemerkt als ‘uit de werkplaats van Jeroen Bosch’. En dus niet van de meester zelf. Het Prado, dat deze twee panelen bezit, was allerminst blij met deze uitkomst en besloot daarop – tegen de afspraak in – de panelen ook niet uit te lenen aan het Noordbrabants Museum. Het Madrileense museum wil niet dat deze werken er worden gepresenteerd als werken van navolgers of ‘uit de werkplaats van Jeroen Bosch’. Den Bosch kreeg dus twee stukken minder te leen uit Madrid. Tegelijkertijd heeft het onderzoeksteam ook een werk juist weer wel als een echte Bosch toegevoegd aan het oeuvre, ‘De verzoeking van de heilige Antonius’, uit The Nelson-Atkins Museum of Art in Kansas City. Dat is overgevlogen naar Nederland. Negen van de panelen die er hangen zijn voor deze gelegenheid fraai gerestaureerd. Waaronder het wonderlijke Wilgefotistriptiek uit Venetië, waarop een gekruisigde vrouw met baard is te zien. Een baard die in de loop der jaren weggeschilderd, maar nu weer duidelijk zichtbaar is.

Nachtmerrie

Hoeveel schilderijen en tekeningen Jeroen Bosch in totaal heeft gemaakt, is niet bekend. Niet alle werken hebben de tand des tijds doorstaan. Zijn overgebleven oeuvre telt nu 24 schilderijen en 20 tekeningen.

Het werk van Bosch, dat uit tien verschillende landen naar Den Bosch is gekomen, is ruim gepresenteerd. En het blijft verbazen en intrigeren. Jeroen Bosch schilderde de nachtmerrie van de hel, lichtgevende hemels, monsters, duivels, gedrochten. Kortom alle wonderlijke fantasieën.

Als je niets van Bosch weet, kan de hele tentoonstelling als een raadsel overkomen. Waarom was en is hij zo geliefd? Wat schilderde hij in godsnaam? En omdat niet iedereen meteen de christelijke iconografie direct kan oplepelen, is het raadzaam om je voorafgaand aan je bezoek te verdiepen in Bosch. En dan vooral in zijn tijd, de late Middeleeuwen. Vijfhonderd jaar geleden, eigenlijk de overgangstijd van Middeleeuwen naar Renaissance, stond de mens immers heel anders in het leven dan nu. Het Christendom overheerste het dagelijks leven; God stond centraal. De Bijbel was net in het Nederlands vertaald en er werd veel geschreven over de Bijbel, over het Christendom en hoe te leven. Schilderijen werden ook gemaakt om mensen die niet konden lezen te wijzen op het feit dat ze zelf verantwoordelijk waren voor de morele keuzes in het leven. En te wijzen op het hemel, vagevuur en hel. En door dit zo op altaarstukken te zien moesten mensen beseffen hun zielenheil in eigen hand te hebben. Hierover gaat bijvoorbeeld ‘Het narrenschip’, uit het Louvre. Een ander topstuk van de expositie, ’De hooiwagen’ uit het Prado (ja, die mocht toch nog wel komen), gaat over hebzucht, die je ondergang kan betekenen.

Jeroen Bosch was ook een gelovig man en ‘gezworen broeder’ van de Lieve Vrouwe Broederschap in Den Bosch. Voor de kapel van deze groep gelovigen in de Sint Jan schilderde hij diverse altaarstukken.

Uil

Het maakt het museumbezoek interessanter als je op de hoogte bent van het godsdienstige leven van Bosch. Want vijfhonderd jaar geleden konden dingen symbool staan voor iets heel anders dan nu. Een uil bijvoorbeeld, die overal opduikt in Bosch’ werk, was 500 jaar geleden niet een symbool voor wijsheid, maar stond als nachtdier symbool voor de donkere kant van het leven. Er ging altijd dreiging uit van dit dier.

De audiotour die je bij de expositie kunt nemen, is natuurlijk een mooie manier om meer te weten te komen over de schilder en zijn tijd. Maar het is ook prettig om daarover voorafgaand aan het bezoek al te lezen.  Een aanrader is het boek ‘Jeroen Bosch. De schilder van visioenen en nachtmerries’ van kunsthistoricus Nils Büttner. Hij vertelt heel toegankelijk wie Bosch was, waarom hij voor deze onderwerpen koos, wat zijn tijd zo typeerde en wie (voor zover bekend) zijn opdrachtgevers waren. Dan wordt ook duidelijk dat Bosch wel deel uitmaakte van de Middeleeuwse traditie, maar een compleet nieuwe beeldtaal had en dus voor zijn tijd een uiterst modern schilder was. Die ook juist door zijn vertellende manier van schilderen meteen geliefd was, bij de adel en zelfs aan het hof.

Het feit dat zelfs na vijf eeuwen er altijd informatie ontbreekt en niet iedereen alles weet, maakt het werk van Jeroen Bosch des te intrigerender. Er blijft altijd wat te raden over.

Drommen

En dat doet iedereen ook. Op de tentoonstelling wordt het werk aandachtig bekeken. In drommen staan mensen rondom de panelen vol wonderlijke details, die er eigenlijk om vragen van dichtbij bekeken te worden. En dat is lastig op zo’n populaire tentoonstelling, waarvoor in de voorverkoop al meer dan 100.000 kaarten zijn verkocht en waarvoor al vele uren zijn uitverkocht. Het is dringen rondom de schilderijen en je moet dus geduld hebben om alle details, alle monsters, duivels, gedrochten en alle wonderlijke figuren die maar in het hoofd van die man opkwamen te kunnen zien. En ook al heb je alles gezien, dan nog blijven er veel mysteries hangen. Genoeg om nog lang over te blijven nadenken.