Setan Jawa daagt je uit. Dat alleen is al reden om te gaan kijken #HF17

Wat krijg je als je schaduwspel, Weimar cinema, gamelan en Javaanse mythes combineert? Een mix die veel vraagt van het publiek, maar die een genot is als je je er aan over wilt leveren.

De Indonesische regisseur Garin Nugroho maakt geen gemakkelijke films. Vaak zijn ze visueel prachtig, zoals Opera Jawa, maar zit de plot een beetje in de weg voor westerse kijkers. Dat is niet minder bij Setan Jawa. En eigenlijk is dat helemaal niet erg. Want waarom zou je naar de film gaan in het Holland festival om iets te zien wat je al kent? Waarom niet iets raars zien waardoor je zomaar betoverd zou kunnen worden?

[bol_product_links block_id=”bol_591ad62969257_selected-products” products=”1002004006117779″ name=”hf17″ sub_id=”operajawa” link_color=”003399″ subtitle_color=”000000″ pricetype_color=”000000″ price_color=”CC3300″ deliverytime_color=”009900″ background_color=”FFFFFF” border_color=”D2D2D2″ width=”250″ cols=”1″ show_bol_logo=”0″ show_price=”1″ show_rating=”1″ show_deliverytime=”1″ link_target=”1″ image_size=”1″ admin_preview=”1″]

Javaanse Romeo en Julia

Setan Jawa speelt zich af aan het begin van de twintigste eeuw en vertelt het verhaal van een jongeman uit een lage sociale klasse, Setio, die verliefd wordt op een aristocratische meisje, Asih. Zij ziet hem weliswaar staan, maar mag natuurlijk geen contact met hem hebben.Om de aandacht te winnen van de prinses, moet Setio de sociale ladder beklimmen. Daarvoor is meer geld nodig dan hij bij elkaar kan scharrelen met zijn werk. Veel meer geld. Op eigen kracht komt hij er dus niet, een pact met de duivel moet uitkomst bieden.

Het is een klassiek Faustiaans gegeven, en net als bij Goethe en Marlowe, loopt het nu ook niet goed af. De duivel is geen partij voor ons stervelingen, en dat zal hij ook nooit worden. Toch was Pesugihan een populair middle om aan de armoede te ontsnappen, ook nog in de jaren na de Japanse en Nederlandse overheersing.

Zwijgende film

Setan Jawa is een zwijgende film. Dit betekent dat het plot schematisch is, de personages geen rijk zielenleven hebben en we hier en daar niet helemaal begrijpen wat er gebeurt. Het verhaal is echter universeel en eeuwenoud: zowel de onmogelijke liefde als het verkopen van je ziel aan de duivel zijn zulke beproefde thema’s, dat je je best moet doen om de lijn echt kwijt te raken. Wat eerder in de weg zit is het idee dat je het niet begrijpt omdat de taal anders is.

Javaanse dans, zowel traditioneel als hedendaags, is voor ons niet het meest gebruikte communicatiemiddel. Het is het soort theatraliteit waarmee Nugroho soms kijkers kwijtraakt. Na de vertoning Nyai, zijn voorlaatste film bij het IFFR, hoorde ik menig bezoeker mopperen over het toneelmatige acteren. Het was ook een kammerspiel, opgenomen in 1 take. Je ziet bijna de regieaanwijzing “exit stage left’ op het doek. En je moet je ergens overheen zetten om mee te gaan met de film. Maar als je dat doet is er zo veel te ontdekken en te genieten. Een wereld aan betekenissen in een blik, een handgebaar.

Dat geldt zeker ook voor deze film. Het combineert schaduwpoppenspel en Weimar cinema, met name Nosferatu van Murnau tot een dansfilm die ver voorbij een makkelijk soort exotisme gaat. Niks tempo doeloe!

Sociale context

De sociale setting is die van kolonialisme, oprukkende industrialisatie en daarmee samenhangende werkloosheid en armoede. Voor Nugroho is dit bekend terrein, in al zijn films is het politieke klimaat aanwezig, historisch of hedendaags. En in al zijn films wordt het kolonialisme aan de kaak gesteld. Soms gebeurt dat expliciet, zoals in zijn film Soegija over de Javaanse bisschop die in Nederlands-Indië werd geïnstalleerd. Zijn leven en dat van zijn naasten wordt in deze prachtige en indrukwekkende film geportretteerd vanaf de Japanse inval tot de onafhankelijkheid. Zeker voor ons Belanda’s is dat verplichte kost zolang we niet open spreken over ons verleden. Ook het hierboven genoemde kammerspiel Nyai gaat expliciet over de persoonlijke gevolgen van ons kolonialisme als we het leven van een Njai volgen.

Censuur

Vaker gebeurt dat impliciet, als de sociaal-economische achtergrond en een niet zo ver verleden. Vaak is dat eieren lopen voor hem: de Indonesische filmindustrie wordt flink gecensureerd. Naast seks, geweld en drugs, zijn religie en maatschappijkritiek vaak verboden terrein. Maar ook vanuit Indonesië zelf wordt bijvoorbeeld kritiek op de weergave van de duistere bladzijden van het verleden niet getolereerd. Nugroho kan door allegorische vertellingen wel iets kwijt over bijvoorbeeld straatkinderen, de spanningen tussen religies, de spanningen in West Papua.

Onomwonden zijn mening verkopen zou leiden tot stevig knippen en plakken van het censuurbureau. Ook dit maakt dat je misschien niet alle verwijzingen of allegorieën gelijk begrijpt. De vraag is hoe erg dat is. Als ik een film als The Last Temptation of Christ zie, of het werk van Ingmar Bergman, mis ik misschien ook wel een bijbelse referentie. Dat gemis neem ik voor lief, omdat ik wel ongeveer kan duiden waar het vandaan komt. Ik vond het zelf interessant om te zien wat ik wel of niet snap of oppik, en wat ik daar dan van vind.

Uit je comfort zone

Setan Jawa daagt je uit. Het confronteert je met wat je denkt dat film moet zijn, wat Indonesische film moet zijn, wat je weet en wat je veronderstelt te weten of te moeten weten. Dat alleen is een reden om de film te gaan zien.

De andere, minstens even belangrijke reden is de muziek. Die werd gecomponeerd door Rahayu Supanggah, en wordt live gespeeld door een gamelan orkest en het Nederlands Kamerorkest. Supanggah werkte onder meer samen met Robert Wilson en Peter Brook voor diens Mahabharata. Live gamelan muziek is betoverend. Voor deze film werkte hij samen me Iain Grandage, een Australische componist/dirigent die veel werkt voor theater, dans en film.

Laat je betoveren door het onbekende. Loop tegen de grenzen van je aannames aan en laaf je aan de prachtige klanken. Maar kom wel met een open blik.