‘Ik denk dat ze het wel begrepen hebben.’ Faustin Linyekula zegt het, heel rustig, een beetje verontschuldigend bijna, tegen zijn medespeler aan het eind van de voorstelling Congo. In de grote zaal van Frascati, waar ook prinses Beatrix zit, klinkt een lichtelijk opgelucht lachje. Kort daarvoor was Daddy Moanda Kamono uitgebarsten in een steeds wanhopiger tirade tegen ons gezamenlijke verleden. Ons, dat zijn dan wij, de afstammelingen van de Europeanen die in 1884 en 1885 in Berlijn een paar strepen zetten op de landkaart van midden-Afrika, en zij, kinderen van overlevenden van een van de gruwelijkste passages uit de koloniale geschiedenis.
Het Holland Festival beleeft dit jaar één van de krachtigste edities ooit. Dat zit hem niet alleen in de gedurfde keuze voor Stockhausen, maar zeker ook in de bijdrage van de twee associate artists, William Kentridge en Faustin Linyekula. Laatstgenoemde werd in 2007 bekroond met de Prins Clausprijs, reden waarom hij nog steeds goede relaties onderhoudt met Beatrix. De voorstelling Congo, een algemeen erkend hoogtepunt uit het oeuvre van deze kunstenaar, was vrijdagavond de indrukwekkende bekroning twee weken die in het teken stonden van kunst in deze voormalige privéspeeltuin van koning Leopold II van België.
Condoommonster
De middag vooraf, in het Ketelhuis, was er de première van een documentaire, gemaakt door twee Vlaamse en twee Congolese filmmakers: Collectif Faire Part. Een beetje een moeizame film, maar dat is dan ook tegelijk het onderwerp van deze serie portretten van Congolese performancekunstenaars die – verkleed als condoommonster, blikjes bier of landkaart van mobieltjes – proberen de inwoners van Kinshasa iets bij te brengen over de geschiedenis van hun land als grondstoffenleverancier voor zo’n beetje de hele industriële en digitale revolutie. Tijdens de film, en ook in het nagesprek, werd meer duidelijk over de achtergrond van deze opvallende samenwerking: geld. De Vlamingen brachten voor de Congolese collega’s het broodnodige budget mee, dat de Congolese overheid er zelf niet voor over heeft.
Die onwil van de Congolese regering om te investeren in een eigen film- of theatercultuur brengt de lokale kunstenaars in een interessante catch-22. Immers, de recente geschiedenis van dit deel van Afrika is bepaald door Europeanen. Zij kochten het land voor een paar kralen, zij haalden en halen nog steeds zonder noemenswaardige betaling grondstoffen voor batterijen uit de grond, net als de grondstoffen voor hun grootste verhalen. Verhalen die tegelijk de geschiedenis die er daarvóór was uitgewist hebben.
Black Panther
Conrads Heart of Darkness, dat speelt in Congo, stond model voor Coppola’s Vietnam-epos Apocalypse Now, Black Panther blijkt ook niet door iedere Congolees als Afrikaans te worden gezien en David van Reybroeck schreef zijn grote doorbraakwerk Congo ook vanuit België over wat er daar gebeurde. Nu komen weer twee Belgen hun film maken met verhalen uit Congo. Maar in dit collectief werken Congolese kunstenaars zelf mee, en wordt er een eerlijke prijs betaald. Zo komt het eigen verhaal van Congo, door Congolezen verteld, dichterbij.
Eerder zei Faustin Linyekula al dat hij zich om die reden in een Congolese provinciestad heeft gevestigd: ‘Hulpverleners gaan altijd weer weg als het project klaar is, ze bouwen niets op. Ik kom om te blijven.’ Hij zoekt verhalen, zoekt kunstenaars en slaat er putten of legt stroom aan. Niet om het land te redden, maar om voorstellingen te maken. Dat hij daarmee toevallig ook een kleine stadswijk van water en stroom voorziet, is dan mooi meegenomen.
Verbaasd
In Congo snijden danser Linyekula, verteller Daddy Moanda Kamono en zangeres Pasco Losanganya een totaal absurde geschiedenis aan, verteld vanuit de verbaasde positie van de slachtoffers, die eigenlijk bij dit hele verhaal even goed buitenstaander zijn als wij. Dat schept vreemd genoeg een band. Natuurlijk draag je als witte inwoner van Europa het verleden met je mee, maar, zo onderstrepen de makers steeds weer, je kunt kinderen niet verantwoordelijk stellen voor de daden van hun ouders. Je kunt die kinderen wel verantwoordelijk houden voor hun eigen daden en gedachten, en dat weet deze voorstelling perfect over te brengen. Immers: onze mobieltjes en elektrische auto’s werken op batterijen waarvoor de grondstof nog steeds door slaven in Congo wordt opgedolven. Al heet dat tegenwoordig marktconforme betaling.
‘Congo’ is geen beschuldigende voorstelling, maar wel een voorstelling die me pijnlijk bewust maakt van de ongekende wreedheid van de geschiedenis. De noodkreet, de woedende uithaal van Daddy Moanda Kamono aan het eind van zijn vertelling, is volkomen terecht. het land dat we nu Congo noemen is tot op het bot verwoest en van duizenden jaren geschiedenis beroofd door onze voorouders, die de lokale bevolking eerder zagen als een wat opdringerige vorm van lokale fauna, dan als een cultuur waarmee ze betrekkingen aan konden knopen.
Hervinden
‘Ik denk dat ze het wel begrepen hebben.’ Die sussende woorden van Faustin Linyekula mochten gelden voor de toeschouwers in Frascati. Een paar honderd mensen snappen nu beter waar het om gaat, dankzij het Holland Festival. Buiten die bubbel is de wereld helaas nog steeds anders. Daar bestrijdt ons soort mensen nog steeds het symptoom van de ramp die we zelf hebben aangericht in Afrika, in plaats van dit op één na grootste continent van onze planeet een kans te geven zichzelf te hervinden.
Dat de helpende hand ons nu door een Afrikaanse kunstenaar wordt toegestoken is eigenlijk iets waar we ons diep voor moeten schamen.
Goed om te weten
Nederlands 
English (UK) 
Français 
