Meteen naar de inhoud

Aan de Leidse Universiteit gloort het einde van het patriarchaat. 

Dit weekend was er enige ophef op Twitter. Iets met een Nazi-vergelijking die niet helemaal lekker uitpakte. Nu is er best wel vaak ophef op Twitter vanwege een nazi-vergelijking die niet helemaal lekker uitpakt, maar dit keer betrof het toch één van onze culturele boegbeelden. Kees Vlaardingerbroek, artistiek leider van de NTR Zaterdagmatinee en voormalig hoofd programmering van het Rotterdamse Concertgebouw De Doelen, twitterde dat een oproep van een Amerikaanse musicoloog om toch ook wat meer mensen van kleur en vrouwen in directies van orkesten op te nemen, omdat er nu wel erg veel witte mannen in de leiding zaten, vergelijkbaar was met de jacht op joodse musici in Nazi Duitsland.

U begrijpt, met deze tweet was niet iedereen even blij. Ook voor Vlaardingerbroek was het een stapje verder dan hij eerder deed, toen hij in een zeer omstreden ingezonden stuk in De Volkskrant beweerde dat de muzikale canon in direct gevaar was omdat volgens hem mensen onevenredig veel aandacht opeisten voor vrouwelijke en niet-westerse componisten. Hij ondersteunde dat niet met bewijzen of bronnen, iets wat Thea Derks op deze site nog eens onderstreepte.

Kreeften

Wederom opmerkelijk voor iemand met een semipublieke taak, maar over Vlaardingerbroeks geschiktheid voor zijn positie wil ik het hier niet hebben. Interessanter is  namelijk het gedachtegoed waaruit deze opwellingen voortkomen. In kringen van alt-rechts en zwaar gereformeerd vreest men de feminisering van de samenleving. Mannen zouden het spoor bijster zijn en daarmee zou het westen een sitting duck zijn geworden voor vermeende machoculturen als die uit het midden-oosten.

Op een vaag boek met iets over kreeften erin na, ontbrak een wetenschappelijke basis voor die angst. Tot nu toe. De Leidse Universiteit heeft namelijk een promotieonderzoek voortgebracht dat op wel heel bijzondere manier het einde van het patriarchaat tot onderwerp heeft. Bart Vieveen, voorzitter van het College van Bestuur van het Stedelijk Gymnasium Leiden en ooit werkzaam bij het Ro Theater in Rotterdam, promoveerde op een dissertatie waarin hij via psychoanalytische duiding van drie Nederlandstalige literaire werken aantoont dat het einde van de mannelijke hegemonie daar is.

Freud

Het gaat om Karakter van Bordewijk, De Avonden van Gerard Reve en een Hamletbewerking door Tom Lanoye. Ingebed tussen de Oresteia van Aeschylus (500 voor Christus) en De Verweesde Samenleving van Pim Fortuyn laat Vieveen Freud, Lacan en een hele trits filosofen en schrijvers op dit klassieke Nederlandse drietal los.

‘Voor Lacan is de vader de instantie die de rol heeft om het kind uit zijn symbiose met de moeder los te maken en op het spoor van subjectiviteit en een eigen identiteit te zetten. De vaderrol is ook constituerend voor de Ander als personificatie van de wet die de samenleving reguleert. Lacan baseert zich daarbij op Freud. De oorsprong van de vaderrol wordt door Freud beschreven in een funderende oermythe over een vader, die op ultradominante wijze een horde leidt. Uit de moord van de zoons op de oervader, komt het taboe voort, de voorganger van de wet. Freud beschrijft vervolgens hoe die wet noodzakelijk is voor de ontwikkeling van samenleving en cultuur, maar ook onvermijdelijk een onbehagen bij het individu veroorzaakt.’

Vieveen toont aan de hand van 20ste eeuwse literatuur aan dan dat die traditionele rol van de vader niet meer houdbaar is. De tragische helden van nu definiëren zich niet meer door strijd met een vader, maar kiezen zelf hun rol en positie, waarbij strijd niet definiërend is, maar samenwerking.  Dit wijst op een terugkeer naar een matriarchaal systeem, iets wat volgens Vieveen altijd onder de samenleving gesluimerd heeft.

Athene

Om dat aan te tonen grijpt Vieveen terug op de klassiek Griekse Oresteia. Dat verhaal van moedermoord en eerwraak eindigt met de vestiging van het patriarchale recht door de godin Athene, die zo breekt met het matriarchale systeem dat daarvoor geldig was.

‘Reve geeft de moeder een centrale plaats in de constellatie van waaruit hij betekenisgeving en religie ervaart. Dat beeld met een nietszeggende vader en een verheven moeder staat diametraal tegenover de patriarchale constellatie waarvan Orestes aan het eind van de Oresteia deel uitmaakt.’

In ruim 300 pagina’s niet altijd even vlot leesbaar proza schetst dit Leidse onderzoek precies het tegendeel van de baudettiaanse filosofie (en die van vele andere mannen met een egoprobleem) die aan diezelfde universiteit het leven zag.

‘In dat licht bezien biedt de tragedie van Aischylos geen harmonische genezing en morele geruststelling, maar gaat het juist om ‘de onoplosbare gebrokenheid waaraan de juridische orde als menselijk maaksel niet kan ontkomen’. De orde die de rechtbank onder leiding van Athena in Het verhaal van Orestes vestigt is in de woorden van jurist Lukas van den Berge ‘noodzakelijkerwijs gebrekkig’ en ‘allerminst de triomf van de rede die sommigen erin zien’.

Maar laten we de conclusie liever aan Vieveen zelf overlaten:

‘Dat de vaderrol veranderd is, behoeft geen discussie. Freud, Lacan, Sloterdijk, Jameson, Lyotard, McGowan, Taylor, Verhaeghe en vele andere cultuurbeschouwers signaleren de terugtredende vaderrol in historisch perspectief. Dit bakzeil van de verticale transcendentie, dat ik heb omschreven als een verandering van de neurotische subjectpositie naar de grens van de psychotische subjectpositie, kan echter verschillend gewaardeerd worden. In plaats van te spreken over een ‘verweesde samenleving’ heb ik dit proces getypeerd als de ‘ontvoogding van de tragische held’. In de ontvoogde constellatie vervangt het sinthome als derde term de oedipale vaderrol. De sinthomatische verknoping op de grenspositie tussen de neurotische en psychotische subjectpositie met een bijna horizontale transcendentie is te vertalen als de intersubjectieve positie die tot stand komt in de relatie tot de ander.’

Eat that, Kees.

Goed om te weten Goed om te weten

De Ontvoogding van de Tragische Held, door Bart Vieveen. UItgeverij Garant.
Koop bij bol.com

Cultuurpers werkt anders. Jij bepaalt wat dit verhaal waard is!

Wat fijn dat je tot hier gelezen hebt. Je las inmiddels alweer verhalen van deze auteur. Laat je waardering blijken met een kleine donatie!

donatie
Doneer

Waarom doneren?

We zijn ervan overtuigd dat goede onderzoeksjournalistiek en deskundige achtergrondinformatie essentieel zijn voor een gezonde cultuursector. Daar is in kranten en andere oude en nieuwe media vaak geen plek en tijd voor. Cultuurpers wil die ruimte en tijd wel bieden, en we willen dat voor iedereen zo houden. Of je nu rijk bent, of arm. Daarom willen we deze site zo veel mogelijk gratis houden. Dat kost geld, veel geld. Dankzij donaties van lezers zoals jij kunnen we blijven bestaan, en beseffen we ook hoe belangrijk lezers ons vinden. We vinden het bovendien de best mogelijke manier om journalistiek onafhankelijk te houden. Zo bestaat Cultuurpers al sinds 2009: dankzij lezers die zo een beetje eigenaar worden van deze onmisbare plek!

Je kunt ook lid worden, dan zet je je eenmalige donatie om in blijvende steun!

Wijbrand Schaap

Cultuurjournalist sinds 1996. Werkte als toneelrecensent, columnist en verslaggever voor Algemeen Dagblad, Utrechts Nieuwsblad, Rotterdams Dagblad, Parool en regionale kranten via de Geassocieerde Pers Diensten. Interviews voor TheaterMaker, Theaterkrant Magazine, Ons Erfdeel, Boekman. Podcastmaker, experimenteert graag met nieuwe media. Cultuurpers heet het geesteskind dat ik in 2009 op de wereld zette. Levenspartner van Suzanne Brink huisgenoot van Edje, Fonzie en Rufus. Zoek en vind mij op Mastodon.Bekijk alle berichten van deze auteur

Privé Lidmaatschap (maand)
5 / Maand
Voor natuurlijke personen en ZZP’ers.
Geen storende banners
Een speciale nieuwsbrief
Eigen mastodon-account
Toegang tot onze archieven
Klein Lidmaatschap (maand)
18 / Maand
Voor culturele instellingen met een omzet/subsidie van minder dan 250.000 euro per jaar
Geen storende banners
Een premium nieuwsbrief
Al onze podcasts
Eigen Mastodonaccount
Toegang tot archieven
Zelf persberichten (laten) plaatsen
Extra aandacht in berichtgeving
Groot Lidmaatschap (maand)
36 / Maand
Voor culturele instellingen met een omzet/subsidie van meer dan 250.000 euro per jaar.
Geen storende banners
Een speciale nieuwsbrief
Eigen Mastodonaccount
Toegang tot archieven
Deel persberichten met ons publiek
Extra aandacht in berichtgeving
Premium Nieuwsbrief (substack)
5 proefabonnementen
Al onze podcasts

Betalingen geschieden via iDeal, Paypal, Creditcard, Bancontact of Automatische Incasso. Wilt u liever handmatig betalen, op basis van een factuur vooraf, rekenen we 10€ administratiekosten

*Alleen bij een jaarlidmaatschap of na 12 maandelijkse betalingen

nl_NLNederlands