Hoe ik bijna van mijn fiets lazerde door een VR-documentaire #IDFA Doclab

IDFA DocLab is weer thuisgekomen in de Brakke Grond, en hoe! Meer dan vijfendertig werken verkennen de grenzen van documentaire in inhoud en vorm. DocLab is de digitale speeltuin waar alles kan wat technisch en conceptueel nu mogelijk is. Dus keek ik een werk met geur, danste ik in de jaren ’80 en raakte ik zo ontspannen dat ik bijna van mijn fiets lazerde.

Nervous Systems heet deze editie. Sommige werken dringen inderdaad direct door tot het niet-rationele deel van het brein. Geur heeft bij uitstek die kwaliteit. Andere werken raken je emotioneel door de inhoud. En weer andere gaan over de nervositeit van het systeem zelf, bijvoorbeeld door systemische slapeloosheid.

Urgente verhalen

Meer nog dan vorig jaar, voelde ik bij alle werken een inhoudelijke urgentie. Dit zijn de verhalen die verteld moeten worden, en de XR-vorm draagt bij aan een zo groot mogelijke impact. De verhalen gaan over klimaatverandering, geweld tegen transvrouwen, diasporas. Maar ook over de samenleving als geheel, over hoe digitalisering mensen binnen- of buitensluit. De vorm varieert van abstract (je moet de beschrijving lezen om goed te begrijpen wat je ziet) tot een zintuigelijk bombardement.

Een van de meer abstracte werken die me raakten was Border Birds. Op een reeks foto’s zie je omcirkelde vogels vliegen. In het onderschrift lees je waar de vogels gefotografeerd zijn: op moeilijk doordringbare grenzen voor mensen zonder de juiste papieren. Kunstmatige intelligentie leerde de vogels herkennen op videobeelden van openbaar toegankelijke camera’s bij de grenzen tussen Mexico en de VS, Marokko en Spanje, Griekenland en Turkije en Frankrijk en Engeland. Dries en Bieke Depoorter kozen honderd beelden. Het is deel van een groter project dat met NFT’s geld opbrengt voor het Europees Netwerk Migrantenvrouwen en het Rode Kruis. De betekenis en de technologie zijn niet in your face, maar juist het indirecte én de daadwerkelijke geldelijke bijdrage aan een complexe situatie maken dit een ijzersterk werk.

Dansen in je eigen wereld

Minder subtiel, maar wel een briljant gemaakte documentaire is In Pursuit Of Repetitive Beats van Darren Emerson. In 1989 is de rave-cultuur in Engeland groot. Illegale acid party’s in verlaten loodsen of andere moeilijk vindbare plekken trekken duizenden dansers. Hoe komen ze daar? We gaan mee op jacht naar de beste feesten. Deze VR-documentaire is heel goed opgebouwd, je beleeft de zoektocht, terwijl je korte interviews met de ravers van het eerste uur ziet. Emerson leidt de bezoeker langs een serie flyers, die als je ze oppakt, een interview van een organisator, een danser, of een politieagent tonen. In een telefooncel zit een hint waar het feest zich afspeelt. Achterin de auto, met het hoofd uit het open dak, voel je de wind. Een ventilator zorgt voor een lichamelijke ervaring en een euforisch gevoel maakt zich van me meester.

Het kat-en-muisspel van de organisatoren, de politie en de ravers is voelbaar. De documentaire toont de context, een uitzichtloos Engeland, waarin verschillende groepen mensen elkaar aanvullen om aan de dagelijks sleur te ontkomen. De Jamaicanen zorgen voor de soundsystems. Ex-hooligans zorgen voor de beveiliging. Juist dat er zoveel verschillende mensen – die zich overdag niet mengen – ’s nachts samen de sterren van de hemel kunnen dansen, maakte de rave scene zo uniek. Als we de politie te slim af zijn en op een feest komen met duizenden mensen, ervaar en begrijp je de ontlading. En mis ik de vrijheid en het ongeregelde van illegale feesten.

De ontlading van keiharde regen

Een ander, zachter, bijna liever werk is The Anticipation of Rain van Naima Karim. In grove penseelstreken creëert ze een 3D-omgeving met een hypnotiserende soundscape. Ze vertelt dat ze door een ontsteking een jaar lang niet kon bewegen en gedoemd was naar de lucht te kijken. Ze maakte de naderende moesson nog intenser dan normaal mee. Die intensiteit werd ook vergroot door de klimaatcrisis: de moesson is in Bangladesh heviger en verwoestender dan tevoren. Toch is het een romantische tijd, volgens Karim. De opbouw met de dreigende donkere luchten en het onweer, de ontlading die alles schoonspoelt. Een parfumeur heeft speciaal voor dit VR-werk twee geuren ontwikkelt, een van de zware aardse geur voordat de moesson losbarst. Een een frissere, bloemiger geur voor erna. De geuren trekken je diep in de geanimeerde wereld.

Slapen als radicale daad

Het laatste werk dat ik bezocht is een van de meest ontspannen werken die ik ken. Slumberland is een Zweedse VR-installatie over slapeloosheid. Een sociaal werker vertelde aan een Zweedse krant dat veel van de criminele jongeren waarmee hij werkt, klagen over slapeloosheid. 30% van de mensen (er wordt niet gespecificeerd of dit wereldwijd is of alleen in Zweden) leidt aan slapeloosheid. Het gezelschap Bombina Bombast concludeert terecht dat als slapeloosheid zo’n probleem is, en tegelijk een verdienmodel in onze aandachtseconomie, dan is rust nemen een radicale actie. Dus mogen de bezoekers op een eigen schapenvacht en met een deken en kussens het werk ondergaan.

Twee sprookjesachtige vrouwen – een in Stockholm, een in Malmø – nemen de bezoekers mee naar een zacht nachtlandschap. Ze houden onze hand vast, hun controllers raken virtueel onze controllers, maar het voelt intiemer. In hun slaapkamers vertellen jonge mensen waarom ze niet kunnen slapen en hoe hun ideale slaapomgeving eruit zou zien. Langzaam voeren de sprookjesvrouwen ons mee naar een sterrenhemel, waar we nog even kunnen doezelen, voordat we de koude avond in moeten. Eenmaal op straat, lukt het me niet meer om echt wakker te worden. Thuis kruip ik gauw onder een dekentje op de bank, denkend over de lichamelijke ervaringen van de werken die ik gezien heb.

En dat is gelijk een lastige kwestie. Zou ik de moesson net zo hebben ervaren zonder de geur? Had ik de ravecultuur even bevrijdend gevonden zonder mijn hoofd uit het autodak? Misschien niet, maar de vraag is wellicht even onzinnig als hoe een Mondriaan eruit zou zien als hij roze en groen had gebruikt.

Goed om te weten

Goed te weten: Het IDFA duurt nog t/m 20 november. Klik hier voor meer informatie over het DocLab