Herdenken is afdalen in de diepste krochten van mislukking en verdriet

De enige die echt herdenkt in Jan Wolkers’ roman ‘De perzik van onsterfelijkheid’ is oud-verzetsstrijder Ben Ruwiel. Op 5 mei 1980 werd in Amsterdam de intocht van de Canadezen van 35 jaar daarvoor feestelijk overgedaan. De drukte, niet ver van waar Ben woont, vervult hem met walging. Het is onecht. De mensen, ingepakt door de welvaartmaatschappij, hebben geen benul van wat de bevrijding werkelijk was en van wat eraan voorafging. Ben heeft na de oorlog nooit meer zijn draai kunnen vinden, evenmin als zijn vrouw en medeverzetsstrijder Corrie, die, waarschijnlijk dagelijks, lazarus in haar bed ligt.

Toen ik aangekondigd zag dat Stichting Swarte Kunst met een theaterbewering van Wolkers’ roman zou komen, was ik verbaasd. Theatermaker Rieks Swarte en Jan Wolkers: dat zijn totaal verschillende werelden. Swartes voorstellingen, waarin naast acteren allerlei andere middelen een plaats hebben, zoals poppenspel, beeldende kunst en objecttheater, zijn wel eens raak omschreven als ‘speelgoedvoorstellingen. Wolkers’ barokke grimmigheid, zijn diep ingeleefde weergave van wat er van minuut tot minuut in het hoofd van Ben Ruwiel omgaat, de sappig geformuleerde sores, wat zou hiervan overleven in Swartes lichte, naïeve stijl, waarin telkens verfrissend uit het verhaal gestapt wordt, met de boodschap: het is allemaal niet echt, het is maar spel, heb niet de illusie dat je in dit drama meegesleept kunt worden.

Regelmatig betreedt Rieks Swarte de speelvloer om een meubel neer te zetten of de hond Snoet als een poppenspeler tot leven te wekken. Nadrukkelijk zichtbaar is hij in de weer zijn tekeningen en maquettes te filmen, zodat op het achterdoek de omzwervingen van Ben Ruwiel door huizen en straten geprojecteerd worden. Het zijn schetsmatige tekeningen, bepaald niet erop uit de werkelijkheid nauwkeurig weer te geven. De boodschap is niet meer dan: zo was het ongeveer. Begeleidende geluiden, het plenzen van urine, of het uitdraaien van een fietswiel nadat Bens kornuit en Corries eigenlijke geliefde Henk door de Duitsers is neergeknald, wordt voor niemand verborgen door een Geräuschmacher nagebootst, op een manier die vaak grappig is.

Deze middelen maken de voorstelling sprankelend, een plezier om tot in detail van alles te genieten, maar ze werken ook relativerend. Zou dat de intense verteltrant van Wolkers niet in de weg kunnen zitten?

In het begin zit deze gedachte me in de weg. Acteur Ali Çifteci vertolkt Ben Ruwiel licht en aandoenlijk. Het breed uitgestalde fatalisme waarmee Ben Ruwiel zich in Wolkers’ roman door de dag heen sleept, is niet te zien in Çifteci’s vriendelijke verschijning. Als de wijkverpleegster komt, heeft hij wel oog voor haar vrouwelijk schoon, maar de overvloedige geilheid van Wolkers’ aftandse held ontbreekt.

Toch roept Çifteci veel meegevoel op en hoe verder die 5e mei 1980 vordert, des te meer word ik meegesleept in het drama dat deze man helemaal alleen met zich mee torst, al 35 jaar lang, met deze dag als bewijs van zijn ultieme eenzaamheid. De combinatie Wolkers/Swarte blijkt verrassend goed te werken. Langs de omweg van de naïeve speelsheid trekt ‘De perzik van onsterfelijkheid’ je volledig het persoonlijk drama van Ben Ruwiel in.

[Tweet “Langs de omweg van de naïeve speelsheid trekt ‘De perzik van onsterfelijkheid’ volledig het persoonlijk drama van Ben Ruwiel in.”]

De kloof tussen Ben en de nep-intocht, het onbegrip van zijn omgeving, Bens isolement: langzaam wordt duidelijk dat echt herdenken niet dat oppervlakkige feest is, maar iets wat zich alleen maar in de eenzaamheid kan afspelen. Herdenken is afdalen in de diepste krochten van mislukking en verdriet, een gebied diep in je, waar niemand anders bij kan. Ben zwerft gewichtloos door de straten waar het in de oorlog allemaal gebeurde en waar 35 jaar geleden, het moment waarop de massa er met de vruchten van het verzet vandoor ging, de zin van zijn leven verdween. Dat gevoel van verdwenen zijn dringt zich sterk aan me op in Swartes voorstelling. Waar Wolkers mijn ontroering en sympathie opwekt door me door met humor door een zwartgallig moeras te sleuren, laat Swarte Kunst je de eenzaamheid op een lichte, troostrijke manier voelen. Je zweeft met de hoofdpersoon mee door de straten waar alleen nog maar een koude echo heerst van wie en wat daar in de oorlog geweest is.

Intussen krijgt Çifteci prachtig tegenspel van Margje Wittermans. Ze speelt alle overige personages. De verpleegster, de buurman, een Canadees, een suppoost, een voorbijganger, een winkelier, Wittermans speelt ze allemaal. Haar kracht is dat ze er geen typetjes van maakt, maar onnadrukkelijk en natuurlijk in de personages stapt en daarna weer eruit. Bij allemaal weet ze precies te treffen dat ze betrokken zijn bij die tragische oude man, maar tegelijk onbereikbaar voor hem blijven.

Wat me in het spel van Çifteci ontroert is hoe onder de gedesillusioneerdheid van Ben Ruwiel een enorm reservoir van liefde voelbaar blijft, liefde die hij nergens kwijt kan. Hij gaat op pad om een nieuwe brommer voor Corrie te kopen en voor de op sterven na dode hond Snoet koopt hij pens, ook al zal deze nauwelijks de energie meer hebben om het op te eten, laat staan ervan te genieten. Bens actie is loos, leeg, machteloos, maar het is liefde.

Swartes versie van ‘De perzik van onsterfelijkheid’ is, hoe schetsmatig en ongepolijst ook, een tot in detail uitgewerkte voorstelling. De muziek, de geluiden, de filmbeelden, het uitstekend tot theatertekst omgewerkte verhaal: alles werkt samen om je door alle lelijkheid, verdriet en onbegrip mee te voeren naar een verstild, volstrekt verlaten einde, en daar vrede bij te voelen.

Zie ook Thea Derks over deze voorstelling: https://cultureelpersbureau.nl//2015/05/less-is-more

SPEELLIJST:

Di 5 t/m za 9 mei & di 12 t/m za 16 mei (première wo 13 mei)

Toneelschuur Haarlem 023-5173910 toneelschuur.nl Di 19 mei Stadsschouwburg Utrecht Utrecht 030-2302023 ssbu.nl

Seizoen 2015-2016

Vr 2 okt De Meervaart Amsterdam 0900-4107777 meervaart.nl

Za 3 okt Schouwburg Kunstmin Dordrecht 078-6397979 kunstmin.nl

Do 8 okt Schouwburg De Meerse Hoofddorp 023-5563707 demeerse.nl

Za 10 okt Natlab Eindhoven 040-2946848 natlab.nl

Di 13 okt Theater aan het Spui Den Haag 070-3465272 theateraanhetspui.nl

Wo 14 okt Grand Theatre Groningen 050-3140550 grandtheatregroningen.nl

Do 15 okt Groene Engel Oss 0412-405504 groene-engel.nl

Vr 16 okt De Cirkel Heemskerk decirkelheemskerk.nl

Za 17 okt De Harmonie Leeuwarden 058-2330233 harmonie.nl

Wo 21 okt Schouwburg Arnhem Arnhem 026-4437343 mssa.nl