Waarom ik hoop die jongeren van dat bijzondere leesclubje hier te treffen: Olga Neuwirth componeert soundtrack bij Die Stadt ohne Juden

Het opkomende fascisme wordt steeds meer salonfähig. Vooral onder jongeren, ontdekte ik onlangs tijdens een concert van het Nederlands Philharmonisch Orkest in het Concertgebouw. Een leesclubje van twintigers zei genoten te hebben van het Tweede Slagwerkconcert van James MacMillan. Ze hekelden mét mij de draconische kortingen op cultuur. Maar opeens klonk het onbekommerd: ‘We stemmen allemaal op Thierry.’ Toen ik ontsteld uitriep dat die een hekel heeft aan alles wat maar riekt naar niet-westers en naar moderniteit maakten ze zich snel uit de voeten.

‘Als het één keer gebeurt, kan het nog een keer gebeuren.’ Deze manende woorden van de Italiaans-Joodse concentratiekampoverlever Primo Levi zijn actueler dan ooit. Neonazi’s roepen in Duitsland ongestraft leuzen van Hitler, in ons land telt een openlijk racistische anti-immigratiepartij de meeste leden.

Vijf jaar geleden werd de verloren gewaande film Die Stadt ohne Juden van H.K. Breslauer uit 1924 teruggevonden. De Oostenrijkse componist Olga Neuwirth (Graz, 1968) componeerde er een nieuwe soundtrack bij. Ensemble Klang speelt donderdag 13 februari de Nederlandse première in Muziekgebouw aan 't IJ.

Pleidooi voor ‘nutteloze kunst’

Olga Neuwirth verzet zich sinds jaar en dag tegen de fascistische tendensen in haar vaderland. In 2000 stond ze op de barricaden om te demonstreren tegen regeringsdeelname van de extreemrechtse Jörg Haider. ‘Kan ik met kunst protesteren?’ vroeg ze retorisch. – En hield onder het motto ‘Ich lass’ mich nicht wegjodeln’ een vurig pleidooi voor de kracht van ‘nutteloze’ kunst.

Wie bereid is te erkennen dat de kunstenaar ‘een zoeker is, die het Gewone wil begrijpen, het Overheersende wil beteugelen en het Onbekende wil onderzoeken, zal zijn omgeving opener en toleranter tegemoet treden’. Haar muziek schuurt en wringt en is doordesemd met vervormde flarden uit klassieke meesterwerken, pop en jazz. Behaagziek is zij nooit, want Neuwirth componeert niet ‘om de massa in slaap te sussen’, maar om de ‘zelfdenkende luisteraar’ te prikkelen tot zelfreflectie.

Betonnen schachten als symbool voor weggevoerde Joden

Zij verloochent haar Joodse wortels hierbij niet. In 2004 componeerde ze Torsion voor fagot en ensemble. Dit is geïnspireerd op de door Daniel Libeskind ontworpen nieuwbouw voor het Joods Museum in Berlijn. De hoekige, aan een Davidsster herinnerende vorm benadrukt hoe onlosmakelijk Berlijn verbonden is met de geschiedenis van de Joden.

Libeskind doorkliefde zijn gebouw met vijf voids. Deze lege betonnen schachten symboliseren de gaten die geslagen werden door de Endlösungspolitik van de nazi’s. Neuwirth doorsnijdt haar compositie met in deze verlaten schachten gemaakte geluidsopnames en maakt zo die verdwenen stemmen haast tastbaar.

In 2014 schreef ze een soundtrack bij de zwijgende anti-oorlogsfilm Maudite soit la guerre van Alfred Machin. Vier jaar later componeerde ze muziek bij de recent herontdekte film Die Stadt ohne Juden van H.K. Breslauer. Hierin merkt de net verkozen Oostenrijkse kanselier dat antisemitisme goed valt bij ‘het volk’. – En besluit alle Joden uit Wenen te deporteren. De film was gebaseerd op het gelijknamige boek van Hugo Bettauer uit 1922. Dit was bedoeld als satire op het heersende antisemitisme maar bleek een huiveringwekkend accuraat visioen van de nabije toekomst.

Latente agressie van een verheerlijkte volksaard

De gerestaureerde film met Neuwirths soundtrack ging in 2018 in première in Wenen en kreeg lovende kritieken. ‘Het is niet zomaar een zwijgende film met muziek. Vanaf het eerste moment versmelten klank en beeld tot een ademend organisme’, schreef het Hamburger Abendblatt. ‘Tijdens een dienst in de Synagoge klinken krijsende klanken als van verre klagende stemmen die vooruitwijzen naar de gruwelijke toekomst.’

Het Tiroler Tagesblatt beschrijft hoe Neuwirth ‘de broosheid van de familiale burgerlijke idylle’ muzikaal invoelbaar maakt. Net als de ‘latente agressie van een verheerlijkte volksaard die elk moment kan omslaan in geweld’.

Ook de Britse première werd een succes. Voorafgaan werd ze kort geïnterviewd. ‘Een van de krachtigste scènes is wanneer de Joden in de avondschemering de stad uitlopen’, zei ze desgevraagd. Tijdens het componeren ‘moest ik mijn woede onderdrukken. Anders zou de muziek enkel een uitdrukking van mijn weerzin zijn geweest’.

Neuwirth wijst op de onmiskenbare parallellen met onze eigen tijd: ‘Giftig taalgebruik ontketent haat.’ Met instemming citeert ze holocaustoverlever Primo Levi: ‘Als het één keer gebeurt, kan het nog eens gebeuren.’

– Ik hoop de jongeren van het leesclubje morgen in het Muziekgebouw te treffen…