Anne Lise Kjaer, futuroloog, speciale gast op Het Nederlands Theaterfestival: ‘Als iedereen in zijn bubbel blijft zitten gebeurt er niets.’

'Als je in onbekende wateren wilt navigeren is het goed om een kaart mee te nemen. Mijn vader was een visser, hij las nauwelijks, maar dat is wat hij me vertelde. Nu ik naar Amsterdam kom is dat ook het eerste wat ik doe: een kaart maken. Welke musea zijn er, is er een cool restaurant, is er nieuwe architectuur? Ik kom wel voor een bijeenkomst over theater, maar als ik me alleen op het theater zou richten zou ik het grotere verhaal missen. Ik zou niet geïnspireerd worden. ’

Anne Lise Kjaer is een grote naam onder de futurologen, of ‘futuristen’ zoals ze zelf zegt. Heel bijzonder dat ze te gast is op Het Nederlands Theaterfestival, dat komende week van start gaat in Amsterdam. Het belooft een inspirerend uur te worden, ontdekte ik tijdens het gesprek dat ik dit weekend met haar had, maar anders dan je zou verwachten Ik had een stel vragen voorbereid, die heel concreet ingingen op de vragen die op de theatersector afkomen in deze tijden van corona en wat er mogelijk daarna komt. Anne Lise Kjaer is er alleen niet voor dat concrete antwoord. Dat moeten we zelf bedenken.

Case studies

‘Mensen zouden kunnen zeggen: ze weet niets over het theater, ze weet niet waar ze het over heeft. Daarom neem ik case studies mee die niet direct gerelateerd zijn aan je bedrijfstak, om daarmee de nieuwsgierigheid en creativiteit van de mensen in de zaal op gang te brengen.’

‘Ik doe geen voorspellingen. Dat is niet het werk van een futurist. Mijn werk is het om terug te kijken naar het verleden, op het heden te reflecteren en dan een interessante gedachte aan te bieden over de toekomst.’

En dan staan alle mogelijkheden open, blijkt. ‘Stel jezelf de vraag: wat als we nooit meer naar een voorstelling kunnen? Het antwoord is dat je gaat innoveren. Ik zeg altijd: “Innoveer of sterf”. Dat is waar het om gaat. Als je altijd naar het oosten ging, moet je misschien het westen eens proberen. Denk buiten de vaste kaders. Blijf ook niet bij een enkele vraag steken. Je kunt je alles voorstellen: een Utopie of Dark Mirror. Die uitersten zullen nooit werkelijkheid worden, maar mogelijke varianten van die toekomst liggen in die richting. We zullen nooit terugkeren naar het oude normaal, Vergeet het maar. Probeer te denken aan een toekomst die je wilt.’

Kaarten

‘Ik zou kunnen zeggen dat, als we onze kaarten verstandig uitspelen, de wereld na Corona wel eens mooier zou kunnen worden dan nu. Toen ik 18 was, kreeg ik een hele mooie verjaardagskaart van iemand. Daarop stond de tekst: het gaat er niet om dat je goede kaarten hebt, maar dat je de kaarten die je hebt goed uitspeelt. Dat kun je niet vaak genoeg tegen jezelf zeggen.’

‘Met Kjaer Global, het bedrijf dat ik leid, hebben we een toolkit ontwikkeld om bedrijven te helpen, en die noem ik onze ‘trendatlas’. Je hebt immers een atlas nodig om je koers te bepalen in de toekomst. We gaan daarbij eerst uit van mensen, dan kijken we naar de planeet, en dan pas naar de winst die je eventueel kunt maken. Dus kijken we naar wat de trend is, en hoe belangrijk die voor jouw doel is. Dat is het werk van een futurist.’

‘Onze atlas bestaat uit ansichtkaarten uit de toekomst. Ze zijn gemaakt in 2016, maar dat maakt niet uit. Het zijn bouwstenen, zoals legoblokjes, waarmee je iets kunt bouwen.’

Hitchcock

‘Als je naar het theater gaat, kom je terecht in een verhaal dat veel groter is dan jezelf. Ik ben enorm blij met het idee van transmedia. Dat speelt al jaren door mijn hoofd. Hitchcock heeft dat eigenlijk al heel goed verwoord. Hij voorspelde in de jaren vijftig van de vorige eeuw al waar het met de filmtheaters naartoe zou gaan. Hij stelde al dat een filmbezoek niet begint als je het theater binnengaat. Het begint al ver daarvoor. Je krijgt misschien een kaart of een oproep en je gaat. En nu hebben we het over de verre toekomst, zeg het jaar 2150. In de zaal zitten mensen die deel blijken uit te maken van wat er op het scherm te zien is. Maar niemand weet hoe het zal aflopen, en ook als je na afloop de zaal uitloopt, is het nog niet echt afgelopen.’

‘In 2015 bracht de Noorse televisie SKAM uit, wat een enorm succes was. Dat verhaal werd niet alleen op tv verteld, maar ook via sociale media als Instagram. Het beleefde vijf seizoenen en was een wereldwijde hit (de Nederlandse versie werd na twee seizoenen wegens gebrek aan geld gecanceld (WS)). Het was echt transmediaal. Het was al in 2015. In die zelfde tijd werd ook The Nether gemaakt, wat ook al zo’n enorm succes was.’

‘Voor alles geldt: vergeet alles wat je al kent, laat de oude formule vallen. Denk opnieuw na over het wat, hoe en waarom van theater.’

400 theaters

‘Je vroeg bijvoorbeeld of 400 theaters niet wat veel was. Ik kan daar weinig over zeggen als ik niet weet waar ze staan, wie ze bedienen en wat voor zalen het zijn. In het algemeen kan ik wel zeggen dat verdichting kan werken. Dus je hoeft geen theaters te sluiten, maar je kunt er je focussen op een kleiner aantal, waardoor je daar met gerichte ondersteuning meer resultaten boekt. Vergelijk het met Finland. Daar hebben ze 8 universiteiten samengevoegd en zijn ze op kwaliteit gaan sturen. De resultaten zijn verbluffend.’

‘In Denemarken was er tijdens de lockdown een televisieprogramma, genaamd K, waarbij kunstenaars uit alle disciplines online gingen samenwerken, geleid door de architect Ane Contzen. Dat leverde mooie dingen op, een beetje in de geest van SKAM. Normaal zit iedere kunstvorm in zijn eigen bubbel, maar door corona waren ze genoodzaakt om samen te gaan werken. Als iedereen in zijn bubbel blijft zitten gebeurt er niets. Daar heb je ook creatief leiderschap voor nodig, dat oog heeft voor diversiteit en samenwerking.’

Teken aan de wand

‘Ik ga het er ook over hebben dat er bij grote gebeurtenissen altijd een teken aan de wand is. Ik was in 2019 op de Biënnale van Venetië, en het thema was: ‘May we live in interesting times’. Toen we daar rondkeken, zagen we dat het Nordic Pavilioen een installatie te zien was, met de titel ‘Weather Report, Forecasting the Future, waarin kunstenaars optraden als futuristen. Het motto van de Biënnale had net zo goed kunnen zijn: een wereld in crisis. Dat is uiteindelijk wel uitgekomen.’

‘Mijn opa zei altijd: het beste van die goeie ouwe tijd is, dat die nooit meer terugkomt. Hij was een boer en sprak niet veel. Het volgende normaal gaat over klimaat, en misschien krijgen een cyberoorlog. Hoe dan ook gaan we creativiteit en nieuwsgierigheid nodig hebben om met de uitdagingen die voor ons liggen om te kunnen gaan. Zodat we de toekomst kunnen maken die we willen.’

Leiderschap

‘Daarbij is leiderschap nodig, en daar heb ik een leus over: het is niet de taak van goed leiderschap om grootsheid in mensen te stoppen, maar om te herkennen dat die grootsheid al in de mensen aanwezig is. Vervolgens moet dat leiderschap een omgeving bieden waarin die grootsheid zich kan ontwikkelen.’

‘We leven in zo’n verschrikkelijk formalistische samenleving. Mensen zullen naar mijn lezing komen en verwachten dat ze een handzaam lijstje krijgen van 5 dingen die je moet doen. Dat gaat niet gebeuren. Wat je meekrijgt is de vraag waar je heen wilt. Want als je een beeld hebt van de toekomst , moet je nu de bouwstenen bij elkaar zoeken waarmee je die toekomst kunt gaan bouwen.’

‘Ik heb zojuist het boek gelezen van Mike Nichols, de regisseur van onder meer de film The Graduate (1967). Wat hij over het maken van films zegt is: maak het verhaal af, als een ketting, maar laat aan het eind nog genoeg snoer over om nog de parels er aan het eind aan te kunnen rijgen. Dat houd ik me nu ook voor ogen als ik moet optreden: laat genoeg rijgdraad over voor je parels.’