Composer Marijn Simons: 'Everything is about timing'

Hoewel de pers het maar mondjesmaat oppikt, besteedt niet alleen de NTRZaterdagMatinee veel aandacht aan Nederlandse componisten. Die zijn namelijk ook goed vertegenwoordigd in het AVROTROS Vrijdagconcert (voorheen De Vrijdag van Vredenburg). Zo schreef Joey Roukens in 2014 The building of the temple ter gelegenheid van de heropening van TivoliVredenburg. Twee jaar later werd het seizoen geopend met Atlantis van Robin de Raaff. Afgelopen september viel die eer te beurt aan Rude Circles van Rob Zuidam. Vrijdag 18 mei klinkt de wereldpremière van Etoile de la mer, dat Marijn Simons (1982) eveneens componeerde voor het Radio Filharmonisch Orkest en het Groot Omroepkoor.

Het is al zijn derde opdracht van deze omroepserie, na zijn tromboneconcert Visiting the Angels (2009) en zijn Vierde Symfonie (2012). Simons werkt graag met de musici van het Radio Filharmonisch Orkest. ‘Ze zijn zonder twijfel een van de beste orkesten van Nederland. Ze kunnen heel veel verschillende dingen en spelen altijd op topniveau. Of het nou Bruckner is met Jaap van Zweden of gloednieuwe muziek onder Peter Eötvös, het klinkt altijd goed. Maar ook barok of vroeg-klassiek vertolken ze uitstekend, terwijl ze toch hun eigen identiteit behouden.’

Dirigerend componist

Wat die identiteit precies inhoudt, vindt hij lastig te definiëren. ‘Ze hebben een compacte klank, blinken uit in zeer uiteenlopende stijlen en studeren in no time een compositie in. Het is ongelooflijk wat zij in twee repetities voor elkaar krijgen.’ Simons spreekt uit ervaring, want hij maakt tegenwoordig niet alleen naam als componist maar ook als dirigent. In de toelichting bij het programma wordt hij omschreven als ‘dirigerend componist’.

Hij kan zich wel vinden in deze typering. ‘Ik ben inderdaad veel onderweg als dirigent, niet alleen met het standaardrepertoire maar ook met nieuwe muziek. Het zijn twee métiers die elkaar beïnvloeden.’ Door het dirigeren heeft hij van binnenuit geleerd hoe een orkest functioneert. ‘Ik weet wat repetitietijd inhoudt. Zonder compromissen te doen probeer ik deze als componist zo praktisch mogelijk in te richten. Ik noteer mijn partituur zo duidelijk dat dirigent en musici – hopelijk – in één oogopslag begrijpen wat de bedoeling is.’

Dat een componist anders zou dirigeren dan een ‘gewone’ dirigent, gelooft hij niet. ‘Er zijn in het verleden grote dirigenten geweest die ook grote componisten waren, zoals Mahler, Bernstein or Boulez. Omgekeerd zijn er ook componisten die zijn gaan dirigeren maar daar niet per se heel goed in zijn. Dan vind ik het toch interessant hun interpretatie te horen. Er is een heel spectrum aan mogelijkheden. Er zijn namelijk ook veel dirigenten die niet componeren maar toch diepgravend inzicht hebben in een partituur.’

Koor en orkest in balans

Zijn derde opdracht van het AVROTROS Vrijdagconcert schreef Simons voor symfonieorkest en koor. Een lastige combinatie, vindt hij. ‘Toevallig heb ik net zelf twee grootschalige werken voor koor en orkest gedirigeerd, Alexander Nevski from Prokofjev and the Requiem van Mozart. Hoe groot het koor ook is en hoe geweldig de componisten ook zijn, je hebt toch altijd balansproblemen. Daarom laat ik in Etoile de la mer het orkest zelden integraal klinken, ik benader het vooral kamermuzikaal. Koor en orkest zijn volkomen gelijkwaardig.’

Zijn nieuwe compositie staat op het programma naast La mer van Claude Debussy, maar een directe link ontbreekt. ‘Het onderwerp is totaal anders’, verklaart Simons, ‘ik heb Etoile de la mer gebaseerd op het gelijknamige gebed aan Maria. Mijn orkestbezetting is wel ongeveer hetzelfde als bij Debussy, aangevuld met piano, celesta en extra slagwerk. Bovendien gebruik ik een heel kort citaat uit zijn stuk, maar daarmee houden de overeenkomsten op.’

Onze Lieve Vrouw “Sterre der zee”

De inspiratie voor Etoile de la mer deed hij op tijdens een bezoek aan de Basiliek Onze Lieve Vrouw “Sterre der zee” in Maastricht. ‘Ik liep er toevallig langs was en stapte spontaan naar binnen. Er hangt een heel bijzondere sfeer, spiritueler dan in veel andere kerken. Die zijn toch vaak gebouwd om de macht van de kerk te tonen, zoals bijvoorbeeld de Sint-Servaasbasiliek. Onze Lieve Vrouw “Sterre der zee” staat meer in dienst van de spirituele beleving.’ Die ervaart Simons vooral in het zijkapelletje waar het Mariabeeld staat. ‘Veel mensen branden er een kaarsje. Dat doe je niet zomaar, maar vanuit een bepaalde gemoedstoestand. Je vraagt Maria om hulp bij een probleem dat je dwars zit.’

Etoile de la mer is de Franse vertaling van het in 1908 door de toenmalige pastoor geschreven gebed. ‘De tekst is langer dan het veel bekendere Ave Maria. Hij is bovendien menselijker en dramatischer; het thema hoop speelt een belangrijke rol. Het gaat om een tijdloos gegeven: je lotsbestemming ligt niet in eigen hand. De mens heeft zich tenslotte niet zelf geschapen. Door een gebed leg je je lot in de handen van een ander wezen. In dit geval Maria, in de hoop dat zij je kan helpen. Dat gevoel komt in dit gebed heel emotioneel naar voren.’

Tijdloos

De katholieke kerk kent een sterke Mariadevotie, Maria is zelfs misschien nog wel belangrijker dan haar zoon Jezus. Dat geldt niet voor Simons: ‘Etoile de la mer is beslist geen typisch katholiek stuk. Bij een gebed heeft iedereen – als het een eerlijk gebed is tenminste – zijn eigen gedachten. Dat geldt ook voor de heilige boeken, de Bijbel, de Thora en de Koran. Er is niet maar één interpretatie mogelijk. Het gaat mij om het tijdloze aspect van religie, dat mensen samenbrengt. Mijn stuk is niet geschreven voor een kerk maar voor een concertpodium. In die zin is het te vergelijken met het Requiem van Verdi.’

Emotioneel labiel

Opvallend in de partituur is de rol van het slagwerk. ‘Er is een groot arsenaal aan metalen percussie-instrumenten, waaronder plaatklokken, gongs, glockenspiel en Chinese bekkens. Dergelijke instrumenten hebben veel hoorbare boventonen. Qua intonatie interfereren die met de rest van het orkest, dat speelt in getempereerde stemming (van de piano TD). Daarnaast heb ik de harp verstemd. Bovendien is er een passage waarin de solohoornist natuurtonen speelt. Die wijken ook af van de gangbare stemming.’

Voor niet getrainde oren zijn deze klanken misschien wat onwennig, sommigen zullen ze zelfs als vals ervaren. ‘Dat ligt aan je definitie van vals’ pareert Simons. ‘Het is niet microtonaal in strikte zin, maar puur een uitdrukkingsvorm. Zoals ik al zei draait het in de tekst vooral om hoop. Een mens die in een situatie zit waarin hij vraagt om genade verkeert in een emotionele labiliteit. Dat wordt door deze intonatie invoelbaar gemaakt.’

Simons wordt vaak geassocieerd met componisten als Milhaud en Poulenc. Dat is maar ten dele terecht vindt hij. ‘Mijn stijl is heel divers. Omdat ik nu een Franse tekst gebruik zullen sommigen mij in die Franse hoek drukken, maar ik hou van totaal verschillende componisten. Bijvoorbeeld de Britten George Benjamin, Thomas Adès en Marc-Anthony Turnage, maar ik bewonder ook de Amerikaan John Adams. Ik hou daarnaast erg van Peter Eötvös en Magnus Lindberg. In Nederland zie ik altijd uit naar een première van Willem Jeths or Louis Andriessen. Ik hang niet aan een bepaalde school.’

Timing

Lange tijd was het adagium dat componisten vernieuwend moesten zijn, dat is voor Simons niet werkelijk relevant. ‘Het hangt af van de definitie van wat je vernieuwend noemt. Typische meesterwerken als Tristan und Isolde of de Sacre du printemps waren zeker vernieuwend, maar de laatste symfonie van Sibelius gold als te romantisch. Dat was in zijn tijd niet meer en vogue, maar dat maakt het stuk er niet minder fascinerend om. Bach was in zekere zin ook ouderwets. Zijn zoon Carl Philipp Emanuel was al een richting ingeslagen die herinnert aan de late Haydn. Maar het een is niet beter dan het ander.’

Hoe beoordeelt hij zelf een compositie? ‘Daarbij speelt iets intuïtiefs een rol. Het belangrijkste element is timing. Als een stuk doorgaand blijft boeien is dat voor mij een kwaliteitslabel.Ook als het muzikale materiaal economisch wordt gebruikt terwijl er toch een organisch geheel ontstaat.’

Hoe – en of – hij dat ideaal zelf bereikt ligt niet geheel in zijn eigen handen. ‘Timing ontstaat bij mij vrij gevoelsmatig, maar als ik eenmaal het begin heb opgezet ontwikkelt het stuk vaak zijn eigen wetmatigheid. Hoe meer ik die volg, des te organischer wordt het.’

AVROTROSVrijdagconcert 18-5-2018 RFO + GOK o.l.v. Jun Märkel: o.a. Wereldpremière Etoile de la Mer van Marijn Simons, live uitgezonden op Radio 4. Meer info en tickets here. 

Ik maakte voor de live uitzending een reportage van de 1e repetitie en sprak na afloop met Marijn Simons. Deze is te beluisteren via this link.