Buigen, beton en bruine suiker: waarom Paulien Cornelisse niet uitgekeken raakt op Japan

Lang voordat bloemschikken, bosbaden en opruimen op z’n Japans een hype werden, was Paulien Cornelisse al een groot fan van het land. Haar nieuwe boek Japan in honderd kleine stukjes is als een handleiding Japan voor beginners.

Haar liefde voor Japan begon ooit met het kleurige, mierzoet ruikende gummetje van Bobby & Kate – vergelijkbaar met Hello Kitty – dat Paulien Cornelisse (44) als klein meisje helemaal geweldig vond. Als studente ontdekte ze in 1998 tijdens een een halfjaar in Hiroshima dat die geur die zo nep leek, in Japan wel degelijk van een echte bloem kwam. Ze verloor haar hart aan dat bijzondere land, waar men mondkapjes draagt in plaats van zonnebrillen, werknemers hun haar verplicht zwart moeten verven en waar een knop voor doortrekgeluiden op de wc om je eigen gênante geluiden te overstemmen heel gewoon is. ‘Ik voel me daar thuis,’ zegt Paulien Cornelisse, ‘terwijl geen enkele Japanner zal vinden dat ik daar thuis bén. Het is eenzijdige liefde.’

Klein gepriegel

Deze maand verschijnt jouw boek over Japan en half mei begint een tweede serie van je tv-programma Tokidoki: wat blijf je zo aan Japan fascineren?

‘Ik hou van gedetailleerde dingen, van klein gepriegel, en in Japan is dat alomtegenwoordig. Neem die spulletjes van Bobby & Kate die ik als kleuter zo mooi vond. Aan een kleurpotlood zat een klein etuitje met piepkleine potloodjes erin, die het óók deden. Van die mate van gedetailleerdheid kan ik erg genieten. De mensen zijn er heel vriendelijk. In Nederland zijn we gewend het hart op de tong te hebben en elkaar voortdurend van commentaar te voorzien. Die kant heb ik ook in me, maar ik vind heel prettig dat Japanners van tevoren goed nadenken over wat ze zeggen en hoe dat voor de ander is. Maar ik raak ook weleens geïrriteerd van al die ingewikkelde omgangsvormen, hoor. Afscheid nemen van iemand is zo goed als onmogelijk. Je moet maar blijven buigen en zeggen: “Sorry, het is verschrikkelijk dat ik weg moet.” En dat dan honderd keer.’

Japan is ook bij anderen geliefd geraakt: de laatste jaren lijkt alles wat uit Japan komt een hype te worden. Waarin schuilt die aantrekkingskracht?

‘Toen ik zes was, deden we op school een project over Japan en proefde ik voor het eerst sushi. Daar had toen nog niemand van gehoord, maar in de jaren erna raakte sushi al snel ingeburgerd. Ik herinner me nog dat Duyvis in de jaren negentig met Japanse borrelnootjes kwam, die overigens op geen enkele manier Japans zijn, maar dat terzijde. Ik vind het wel opmerkelijk dat er steeds iets anders uit de Japanse cultuur mensen ineens zo erg aanspreekt. Ik denk dat dat komt doordat het zo’n geïsoleerde en oude cultuur is. Japan heeft zichzelf honderden jaren bewust afgesloten van de rest van de wereld en daardoor heeft het land zich volkomen geïsoleerd kunnen ontwikkelen. Zelfs zaken die oorspronkelijk uit China kwamen, zoals de theeceremonie en het schrift, hebben zich tot iets heel eigens en unieks ontwikkeld.’

‘Dat alles daar anders is dan in de rest van de wereld is denk ik wat het zo aantrekkelijk maakt voor ons. Japan heeft het karakter van een eilandstaat, ze noemen dat zelf ‘eilandgeest’. Om die reden zijn ook die ingewikkelde omgangsvormen ontstaan. Op een eiland kun je niet het risico lopen te worden verstoten uit de groep. Die omgangsvormen moeten problemen in sociale interactie voorkomen.’

Kun je een voorbeeld geven?

‘Bij verschillende sociale gelegenheden is de hoek waaronder je moet buigen belangrijk: je moet weten of je heel diep moet buigen, of maar een beetje. En hoeveel seconden je moet buigen. Die duidelijke hiërarchie zie je ook terug in de taal: als je iemand aanspreekt die hoger geplaatst is dan jij, dien je andere woorden te gebruiken dan bij mensen op gelijk niveau. Ik heb een boekje met werkwoordsvormen in het Japans, en als je de eerste bladzijde openslaat word je al depressief van hoeveel vormen er zijn en voor welke gelegenheid. Daarnaast heeft Japan ook nog drie soorten schrift. Het is echt heel ingewikkeld. Ik ben dus een lopende faux pas, omdat ik me ongrammaticaal en bot uitdruk. Dat probeer ik te compenseren door maar heel veel vriendelijk te glimlachen.’

Sociale codes

Waarover verwonder je je het meest?

‘De Japanse cultuur staat bekend als heel indirect, waarin nooit wordt gezegd wat er wordt bedoeld. Vanwege dat sociale masker denken veel mensen dat je nooit het ware gezicht van de Japanner zult leren kennen. Juist daarom vind ik ontroerend dat als ik met Japanners praat, ze écht met me willen praten. Ik bespeur vaak vaak een soort opluchting als ze even met een buitenlander kunnen praten – dan doen al die formaliteiten en regels er even niet zoveel toe. Ik verbaas me er weleens over dat ze niet vaker uit die sociale codes breken. Maar misschien hebben wij die hier wel net zo sterk, alleen dan omgekeerd. Als je in Nederland niet lekker spontaan jezelf bent of over alles je mening geeft, tel je waarschijnlijk ook niet echt mee binnen de groep. Als het om je eigen cultuur gaat heb je daar misschien een blinde vlek voor.’

Hoe heb je Japan zien veranderen in de afgelopen twintig jaar?

‘Het land is sterk verouderd. Er worden weinig baby’s geboren en de bevolking wordt ook nog eens héél erg oud – dat is een van de redenen waarom we in het Westen gefascineerd worden door Japan, want dat willen wij ook. In 2014 werden er meer incontinentieluiers verkocht dan babyluiers. Als ik in Japan ben, komt er altijd wel een kromgebogen Japanner door mijn blikveld schuifelen. Hoe het komt dat ze zo oud worden is geloof ik niet precies duidelijk. Op het eiland waar de Japanners het álleroudst worden, hoorde ik de mensen zegen dat het komt doordat ze heel veel bruine suiker eten.’

Opruimgoeroe

Japan wordt ook gezien als een land van grote wijsheid. Klopt dat beeld?

‘Tja… zenboeddhisme komt uit Japan, en daar zit zeker wijsheid in – niet voor niets is de mindfulnesshype in het Westen erop gebaseerd. De stoïcijnse levenshouding in Japan vind ik ook wijs: je niet continu door je primaire emoties laten meeslepen. Tegelijk gebeuren er ook veel niet-wijze dingen in Japan. Neem opruimgoeroe Marie Kondo: wij denken bij Japan aan lege kamers met alleen het hoogst noodzakelijke erin, spullen die dan ook nog mooi gedesigned zijn. Dat vinden wij “zen”. Maar in werkelijkheid zijn veel Japanse huizen ontzettend troepig en liggen ze vol shit die ik zelf allang zou hebben weggegooid. Dus ik denk eerder dat Marie Kondo zo populair is geworden omdat ze in haar eigen land een groot probleem heeft gesignaleerd.’

Is er ook iets heel stom aan Japan?

‘Ja, waar ik echt niet over uit kan is dat het land onder het beton wordt gestort. Van de 250 rivieren zijn er maar drie waarvan de oevers niet helemaal dichtgesmeerd zijn met beton. De natuur in Japan is fantástisch, want het is een vulkanisch gebied, maar de kustlijnen liggen vol met tetrapods, vierpotige betonnen constructies die bedoeld zijn om vloedgolven te breken, terwijl ze dat niet doen. Vanwege de aardbevingen en tsunami’s is de natuur altijd iets ‘gevaarlijks’ geweest, en daarom wordt het beheersen ervan beschouwd als iets goeds. En dus worden berghellingen afgesmeerd met glad beton: zo, klaar. Er zit een heel corrupt systeem achter, met een sterke lobby. Echt vreselijk. Want omdat het niet in de Japanse cultuur past om te protesteren, krijgen milieuorganisaties weinig voet aan de grond.’

De tweelingbroer van Jezus

Ik las in je boek dat Jezus niet aan het kruis gestorven is maar naar Japan is verhuisd.

‘Ja, dat gelovigen sommige Japanse christenen. In een klein dorpje op het hoofdeiland zou het graf van Jezus te vinden zijn. Ze geloven er dat de man die aan het kruis is gestorven de tweelingbroer van Jezus was, en dat Jezus zelf met een Japanse vrouw is getrouwd, een heleboel kinderen heeft gekregen en de rest van zijn leven heeft gesleten op een knoflookboerderij.’

Wat zal je nooit helemaal kunnen begrijpen?

‘Ja, het solitaire leven van veel Japanners. Voor de nieuwe serie van Tokodoki heb ik daar een aflevering over gemaakt. Veel jongeren vinden een relatie en seks te veel gedoe. Veel vrouwen hebben denk ik niet zo’n zin in de traditionele rol van huisvrouw. En de mannen worden ‘graseters’ omdat ze niet meer op zoek gaan naar ‘vlees’, maar in de wei staan te grazen en af te wachten. Een kwart van de Japanse dertigers heeft nog nooit een relatie gehad en er zijn veel mensen die nooit de deur uit komen.’

‘Zo heb ik een jongeman bezocht die nog bij zijn ouders woont en op afstand voor een bedrijf werkt. Eens per twee maanden komt hij een keertje buiten, de rest van de tijd zit hij in z’n uppie binnen. Zijn moeder zet eten voor hem neer. “Maar eet je dan niet samen met je ouders?” vroeg ik. Nee, nee, dat gaf te veel spanningen, want zijn ouder vinden zijn lifestyle eigenlijk niet goed. Maar hij laat dus wél zijn moeder elke dag voor hem koken. Daar stopt mijn begrip.’

Zitten in bad

En wat vind je het allerleukste aan Japan?

‘Het Japans zitbadje: een bad waar je met opgetrokken knieën rechtop in zit. Je doet er een badpoeder in en dan krijgt het water een andere kleur en geur, en dan ga je er een tijdje in zitten. In het begin was het even wennen, maar inmiddels vind ik die Nederlandse ligbaden helemaal niks meer. En het eten, hè… Ik heb nog nooit níét lekker gegeten, elke gerecht is vers en smakelijk én goed geprijsd. De mensen zijn superaardig, je hoeft nooit bang te zijn dat je onaardig behandeld wordt en als je iets vraagt, krijg je altijd antwoord. De wc’s kosten ook nergens geld, en… Nou ja, zo kan ik nog wel even doorgaan.’