David Grossman: ‘Ik weet wat het is om met trauma verder te leven’

In zijn nieuwe roman Het leven speelt met mij vertelt David Grossman (66) het aangrijpende verhaal van een vrouw die haar kind in de steek liet en de gruwelen op Kroatische gevangeniseiland Goli Otok trotseerde. ‘Ze was Roodkapje en de Wolf in één en dezelfde persoon.’

Kritiek

Meer dan twintig jaar geleden ging bij David Grossman de telefoon. Een vrouw met de naam Eva Panić Nahir had het een en ander op te merken over een artikel dat hij had gepubliceerd in een Israëlische krant. Grossman glimlacht bij de herinnering. ‘Waar mijn stuk over ging weet ik niet meer, wel dat zij meende dat ik niet ver genoeg was gegaan in mijn kritiek op de regering. Ik vond het wel verfrissend nu eens te worden aangevallen door iemand van links, in plaats van – zoals gewoonlijk – de rechtse vleugel.’

Het feit dat een wildvreemde hem zomaar opbelde over een artikel was op zich niet opmerkelijk. ‘Israël heeft een open, democratische samenleving, waarin iedereen elkaar voortdurend op van alles en nog wat aanspreekt. Toen ik net begon als schrijver, werd ik op straat staande gehouden door mensen die me gingen vertellen wat ik allemaal verkeerd had gedaan of wilden weten welke schrijver me hadden geïnspireerd of van wie ik had gejat. Een schrijver wordt als het ware verwelkomd als een nieuwe baby in de familie: iedereen buigt zich over de wieg en roept dat hij de neus heeft van oom Yankel of de kin van tante Malkine. Toen Eva me belde was ik geen beginnende schrijver meer, maar ze voelde zich vrij om recht voor zijn raap te zeggen wat ik niet goed had gedaan.’

Hermetische liefde

Tot zover weinig bijzonders dus, totdat Grossman haar vroeg waar ze oorspronkelijk vandaan kwam; haar bijzondere accent verraadde dat háár wieg, zoals die van zoveel Israëliërs, elders had gestaan. ‘Ze vertelde me dat ze uit voormalig Joegslavië kwam, uit een klein stadje in Kroatië, en afkomstig was uit een gegoede joodse familie. Op haar zeventiende was ze straalverliefd geworden op een niet-joodse officier in het partizanenleger van generaal Tito, Rade Panić, een liefde die zo hermetisch was dat er nauwelijks ruimte overbleef voor iets of iemand anders. Ze vertelde me op dat moment nog niet haar hele levensverhaal, maar wel stukjes en beetjes die me intrigeerden en waarmee ze me verleidde tot vervolgesprekken. Zo werden we vrienden en spraken we twintig jaar lang over haar leven, totdat ze in 2015 stierf, op 97-jarige leeftijd.’

Eva, over wie al en een boek en documentaire waren gemaakt, wilde graag dat Grossman haar levensverhaal zou omvormen tot een roman. ‘Maar er waren nog andere romans die aan me trokken en eerst geschreven moesten worden. Eva was geduldig, en vroeg me zo nu en dan of ik al begonnen was over haar te schrijven. Nog niet, antwoordde ik dan. Elk boek beslist zelf wanneer het geschreven moet worden; dat voel ik fysiek en dan is er geen houden meer aan. Ik had haar wel duidelijk gemaakt dat het fictie zou worden, dat ik haar uit mijn fantasie zou optrekken, er dingen omheen zou verzinnen die niet gebeurd zijn maar wel gebeurd hadden kúnnen zijn. Dat vond ze prima: “Je bent een kunstenaar, hoe zou ik jouw werk kunnen censureren?” ’

Extreme keuzes

Nu is hij er dan toch, de roman Het leven speelt met mij, die op haar levensverhaal is gebaseerd. Het is een aangrijpend verhaal over hoe extreme keuzes een familie drie generaties lang beïnvloeden. Hoofdpersoon is Vera (gebaseerd op Eva), wier man begin jaren vijftig ervan wordt beschuldigd zijn leider Tito te hebben verraden. Hij pleegt zelfmoord in zijn cel. Vera krijgt de keuze: ofwel ze geeft toe dat haar man schuldig is – een leugen waarmee ze hem postuum zou verraden –, ofwel ze blijft zwijgen en zal worden afgevoerd naar het beruchte gevangeniseiland Goli Otok. Een onmogelijke keuze tussen verraad aan haar dode man of aan haar levende dochtertje Nina van 6 jaar oud.

Vera’s allesoverheersende liefde dwingt haar tot de tweede optie, en ze laat haar dochter achter bij haar zus. Wonderwel overleeft Vera de jarenlange martelingen op Goli Otok, en na haar vrijlating vertrekt ze samen met Nina naar Israël, waar ze een nieuw leven opbouwt en jaren later zelfs een nieuw huwelijk aangaat. Maar Nina is zo verwoest vanbinnen dat zij niet anders kan dan het contact met haar familie verbreken en zelf óók haar dochter Gili in de steek laten.

Een indringend verhaal dus over intense liefde en haat, over verraad, en uiteindelijk ook over verzoening en vergeving. ‘Eva was een unieke persoon,” glimlacht Grossman. ,,Ik heb nooit iemand ontmoet zoals zij. Ze was zo hard als een rots als het ging om ideologie, het socialisme, om waarden in het algemeen. Onverzettelijk, niet in staat tot compromissen. Tegelijk was ze de liefste, zachtste en meest empatische vrouw op aarde. Of zoals Gili het benoemt in de roman: ze was Roodkapje én de Wolf in één en dezelfde persoon.’

In de huid kruipen

Bij elk boek opnieuw probeert Grossman letterlijk in de huid te kruipen van zijn personages, hen als het ware zelf te worden. ‘Dat beschouw ik als het grote geschenk van het schrijven. In het dagelijks leven, en zeker vanaf een bepaalde leeftijd, zijn we slechts één, met één gezicht, één lichaam, één sekse, één ideologie en geschiedenis. Al schrijvend smelt die rigiditeit.’

Maar in de huid kruipen van Vera en haar pijnlijke verleden, vond hij een zware en extreme ervaring, vertelt Grossman. ‘Over de vreselijke keuze die ze heeft gemaakt ten aanzien van haar dochter, hebben we veel dicussies gevoerd. Eva wist dat ik het niet eens was met haar keuze. Toch moest ik als schrijver de moeite nemen te zoeken naar begrip, en me proberen in te leven in hoe ze op zeker moment, onder enorme druk en de kwelling van de verhoren, deze keuze heeft kunnen maken. Het was een beslissing waarvan ze de rest van haar leven de gevolgen heeft geprobeerd goed te maken. Ik heb er veel bewondering voor dat Tiana, zoals Eva’s dochter in werkelijkheid heet, en zij elkaar langzaam en met veel moeite hebben weten terug te vinden en weer moeder en dochter hebben kunnen worden. Dat vraagt om uitzonderlijke generositeit en ruimhartigheid. Het is zo gemakkelijk te oordelen. Of om te zeggen dat je ergens schuldig aan bent om er maar vanaf te zijn en het diepere gesprek erover uit de weg te gaan.’

Leven met trauma

Hoe het is om verder te leven met een groot trauma is iets waar David Grossman over kan meepraten. Onlangs was het de sterfdag van zijn zoon Uri, dit jaar veertien jaar geleden. Hij stierf als soldaat tijdens de oorlog in Libanon. ‘Ik weet hoe trauma, hoe verlies en rouw het gevaarlijke vermogen hebben je hele persoonlijkheid te overspoelen en alles zwart te kleuren, het zicht op het leven buiten dat trauma te ontnemen.

Ik ken ook het besef van tijd die in je persoonlijkheid verankert raakt, het gevoel dat het altijd dat ene moment is, die ene minuut die je steeds opnieuw wil opslokken. De enorme kracht die het kost om de zwaartekracht van de pijn de baas te blijven. We dragen ons lijden met ons mee, en het is lastig om dat niet je handelen te laten beïnvloeden. De vraag is: hoe ga je ermee om? Geef je je over aan het verlammende verdriet en de wanhoop, of ben je in staat verder te gaan met leven?’

Verstikkend verhaal

Vera, Nina en Gili zitten allemaal op een bepaalde manier vast in hun verleden, in wat hen heeft gevormd. Maar geldt dat niet voor de meeste mensen, vraagt Grossman zich hardop af. ‘We hebben allemaal een verhaal over onze jeugd, over hoe we niet werden begrepen door onze ouders, onze broers en zussen, onze vrienden, en dat we daar nog steeds onder lijden. Dat verhaal polijsten we en vertellen we onszelf en anderen keer op keer, als verklaring voor waarom we zijn zoals we zijn. Zo kom je steeds vaster te zitten in dat “officiële verhaal”; het verstikt je, verhindert je om vrij te zijn en jezelf te worden.

Dat geldt trouwens niet alleen voor individuen, maar ook voor volkeren en naties. Neem de joodse bevolking en de Holocaust. Je kunt zoiets niet vergeten, het zit in je genen. Maar zo’n verhaal kan een blokkade vormen voor verandering en een betere toekomst. Nina bijvoorbeeld is haar leven lang zo geobsedeerd door haar verwonding dat ze eigenlijk een kind van 6,5 blijft. Gili is degene die de grootste verandering doormaakt. Dat ze het uiteindelijk aandurft zwanger te worden, opent een deur naar de toekomst.’

Bevrijding

Het feit dat de familieleden eindelijk de confronatie aangaan en elkaar vertellen over wat ze hebben meegemaakt, leidt tot meer begrip en een zekere bevrijding. Daarmee is Het leven speelt met mij ook een roman over de kracht en het belang van verhalen. ‘Ze bieden de kans de zaken van een andere kant te bekijken, nieuwe gezichtspunten of nuances te ontdekken. Te begrijpen dat je moeder je weliswaar slecht behandelde, maar dat zij ook haar redenen had. Zo kom je misschien tot vergeving, of tot meer inzicht in je eigen gedrag en ga je zien op welke punten je je ouders onbewust navolgt, zodat je je daarvan kunt bevrijden. Mijn roman had Eva misschien wel een nieuw perspectief geboden op haar daden, haarzelf en op haar relatie met haar dochter en kleindochter.’

Maar helaas heeft Eva Panić Nahir de roman niet meer kunnen lezen. ‘Dat vind ik erg spijtig,’ knikt Grossman. ‘Haar dochter zei dat ze het een prachtig boek zou hebben gevonden. Zoals ik haar kende, denk ik dat ook – zelfs de kritische punten over haar had ze weten te waarderen.’