Over stuurloze hipsters, hun ouders, en de oorlog in Europa (die er aankomt) #HF17

Vincent Macaigne zit niet lekker. Schichtig kijkt hij om zich heen, elke keer als de serveersters met dienbladen vol klingelende glazen langsrennen en met de deuren slaan. Hij heeft nauwelijks geslapen, en de vorige avond het publiek van het Zwitserse Theater Vidy murw gebeukt met zijn brute, onnavolgbare voorstelling En Manque. Geradbraakt is hij aangeschoven voor het interview. “Sorry, I have to find my English…”, mompelt hij verontschuldigend. Sympathieke kop, innemende grijns. Hij wil z’n best doen, maar die ruis leidt af. Vreemd, want Macaigne stopt zijn theater vól hemeltergende teringherrie om toeschouwers uit het lood te slaan.

In 2013 debuteerde hij op het Holland Festival met Requiem 3, een hilarisch brute bewerking van de Bijbelse broedertwist tussen Kaïn en Abel (met een vleugje Shakespeare, uitzinnig hysterisch spel en liters nepbloed). Macaigne, in Frankrijk breed bekend als filmacteur in arthouse romcoms, hanteert in En Manque opnieuw de tactiek van de verschroeide aarde. Dit keer met minder bloed, maar een vulkaanhoeveelheid rook, overstuurd spel en een innovatief decor. Waarover later meer. Met een dubbele espresso in z’n lijf komt hij los.

En Manque is een desoriënterende mokerslag. Was dat de bedoeling?

Vincent Macaigne: ‘Ja, maar ik weet niet of ik het publiek daarbij wil verliezen. Voor mij is theater maken een soort ongeluk. Alles draait om het moment, en als het publiek verbijsterd wordt, is dat een goede zaak – dan blijft het ze bij. Ik schep chaos in de hoop iets interessants te veroorzaken. Er zit inderdaad veel kabaal in mijn werk, maar ik wil niet de controle kwijtraken. We zoeken naar grote dynamiek, van héél hard naar héél zacht, waarbij alles is uitgedacht. Er wordt weinig geïmproviseerd in mijn voorstellingen, al lijkt dat soms niet zo.’

Irritant

‘Dus ja, die desoriëntatie is bewust. Ik wil dat het publiek af en toe alle ervaring van tijd verliest. Zo wordt er in En Manque gedanst met de toeschouwers. Dat duurt bewust nét iets te lang, zodat het irritant wordt. Zo wordt het verstrijken van de tijd opeens intens voelbaar. Ik zoek daarmee de grens op.’

En Manque begon als een bewerking van Crave van Sarah Kane, toch?

VM: ‘Ja, nou, nee. Ik heb eerder voor de kunstorganisatie Ménagerie de Verre een voorstelling gemaakt die gebaseerd was op Crave. Of beter gezegd: losjes geïnspireerd. Want het was een voorstelling met een danser, zonder tekst. Ik was er wel blij mee. Toen ik die voorstelling onlangs wilde hernemen voor Théâtre Vidy kon die danser niet meedoen. Dus toen besloot ik met acteurs te werken, maar van mijn vaste groep was ook niemand beschikbaar. Uiteindelijk ging ik aan de slag met een nieuwe cast en ik had maar drie weken de tijd – dat is héél kort voor mijn doen. We hebben alles omgegooid. Nu is er niets van Crave overgebleven.’

Waarom speelt En Manque zich af in een kunstgalerie?

VM: ‘In het begin wilde ik een verhaal tonen van een vrouw, alleen in een kamer, die zich met rijkdom en kunst steeds meer van de wereld isoleert. Dat was het startpunt. Tegelijkertijd wilde iets zeggen over onze huidige cultuur, waarbij de overheid en de publieke sector steeds meer functies uit handen geven aan particuliere instanties: dubieuze, kunstmatige constructies die van publieke kunst privékunst maken. Kunst wordt zo steeds meer een investeringsobject, wat ertoe leidt dat kunstenaars geen risico meer durven nemen. Zo vreet de kunstsector zichzelf op. Dat vind ik een groot gevaar voor onze cultuur. Daar wilde ik iets over zeggen.’

Generatieconflict

‘Tegelijkertijd draait En Manque om een generatieconflict tussen een melancholische moeder en haar idealistische dochter. De moeder Sofia is na een armoedige jeugd met een rijke man getrouwd. Met het vergaarde fortuin is ze een prestigieuze kunstgalerie begonnen in de vallei waar ze is opgegroeid, tussen het ‘gewone volk’. En ze heeft zich afgezonderd van de rest van de wereld. Door haar overdaad aan geld kan het verdomde deel van haar persoonlijkheid naar boven komen, zoals Georges Bataille het noemt: La part maudit humaine. Haar dochter Liza vormt de tegenbeweging. Ze is de losgeslagen rebel die alles wat haar moeder heeft opgebouwd weer wil afbreken.’

Is Liza het prototype van de stuurloze hipster?

VM: “Ja, ze staat symbool voor onze generatie. Als millennials weten we alles over beroemdheden, maar weinig over de inhoud van hun ideologie en filosofie. Liza’s idolen zijn Kanye West en Ghandi, maar hun faam is belangrijker dat wat die mensen eigenlijk te vertellen hebben. We hebben geen leidraad meer, weinig begrip voor elkaar, en het vermogen om onderscheid te maken vervaagt. We zijn losgeslagen maar op zoek naar houvast, en we voelen dat ongemak. In al dat onbegrip kan radicalisme ontstaan. Dat zie je nu ook op politiek gebied.”

Nazigeld

Mijn Frans is waardeloos, dus ik moest me een beetje behelpen met de boventiteling. Maar zelfs die tekst is hilarisch en scherp. Hoe schrijft u?

VM: ‘Alleen, thuis, na de repetities en op basis van de energie van de acteurs. Ik schreef op basis van mijn ervaringen hier in Zwitserland, dus ik ging een weekendje naar Gstaad om de sfeer van dat bergdorpje proeven. Het voelde doodsaai, afgezonderd en gekmakend beschaafd. Al het geld van Europa en àl het ergste van Europa komt daar samen, maar in een suikerzoete omgeving. Je ruikt het Nazigeld, de geroofde kunst en de verborgen kapitalen. En je voelt het contrast tussen de vallei en de berg. Daar moest ik iets mee. Voor deze productie probeerde ik ook te spelen allerlei visuele en fysieke elementen. De tekst kwam pas daarna.’

En Manque is inderdaad véél beeldender dan de taalwaterval Requiem 3.

VM: ‘Ik was heel visueel aan het denken, en had allemaal wilde decorplannen. Ik wilde twee werelden tonen. Zo had ik het plan om een soort zwembad boven het toneel te laten bouwen, dat langzaam maar zeker zou vollopen en vlák boven de actrice zou komen te hangen. Maar dat was niet te doen. Toch moest En Manque een organische, levende sfeer hebben. Het idee is dat deze voorstelling ook een op zichzelf staande kunstinstallatie had kunnen zijn. Ik ga in de toekomst nog een keer een voorstelling maken met alléén decor en bewegende objecten. Zonder mensen.’

Ik bleef na de voorstelling achter met een raar gevoel van nostalgie. Ook dankzij de popklassiekers en de familiefilmpjes die voorbijkomen.

VM: ‘Deze voorstelling drijft op een gevoel van melancholie en nostalgie. Onze generatie heeft alle mogelijkheden gehad om iets van het leven te maken, we hebben geen oorlog gekend, we hebben onze pophelden, onze aardolie, ons plastic, onze nieuwe media. En onze ouders hadden het gevoel dat alles af en perfect was. Ze hebben ons opgevoed om stil en passief te blijven. De toekomst heeft plaatsgevonden in een wereld die voor hen niet verder is ontwikkeld. Die generatie babyboomers is nu aartsconservatief geworden, en houdt vast aan het verleden. Terwijl wij nu ontdekken dat de wereld helemaal niet zo fantastisch is. Dat is heel gevaarlijk.’

Duistere ondertoon

‘Als ik boeken lees over de tijd van vlak voor de Eerste Wereldoorlog, merk ik dat mensen ook toen wilden vasthouden aan een geïdealiseerd verleden. Echter stapelden de wetenschappelijke ontdekkingen en nieuwe manieren van denken zich op. Die mensen werden reactionair, en konden de vooruitgang niet meer bijbenen en werden radicaal. Dat zie je nu ook gebeuren. Ik zei vaak tegen mijn acteurs: dit is een voorstelling van vlák voor de oorlog. Ik zocht een gevoel van urgentie in hun spel, een duistere ondertoon. Het gevoel dat er een onvermijdelijke oorlog aan komt. De oude wereld komt ten einde, en wat ervoor in de plaats zal komen weet niemand. En Manque gaat zo niet alleen over Frankrijk, maar over heel Europa.’

Hoeveel zal En Manque op het Holland Festival verschillen van de versie in Théâtre Vidy?

VM: ‘Geen idee. De voorstelling is nog steeds in ontwikkeling. Ik ben ook eerlijk gezegd niet zo tevreden met het huidige einde – dat kan scherper en duidelijker. Ik ben wel blij met onze locatie in Amsterdam (het Compagnietheater) in het hart van het meest populaire, rijkste deel van de stad, met veel nouveau riche. Daar komt de tekst het sterkte over. Maar elke plaats is speciaal. Theater kan niét niet speciaal zijn. Je moet steeds weer contact maken met het publiek, en dat is steeds weer een uitdaging. Ik ben elke keer weer bang.”