Wie zei ook alweer dat moderne muziek humorloos en cerebraal was? Amerikaanse Kelley Sheehan wint in Muziekweek vol humor en bespiegeling

Even lijkt de enveloppe niet te openen maar dan tovert minister Ingrid van Engelshoven toch het verlossende papiertje tevoorschijn. ‘De winnaar van de Gaudeamus Award 2019 is Kelley Sheehan!’ De kleine Amerikaanse valt bijna van haar krukje van verbazing. Waarschijnlijk niet geheel toevallig heeft de organisatie voor nieuwe muziek haar precies midden tussen haar vier medekandidaten gepositioneerd. – Zelf zou ze de prijs gelijkelijk onder hen verdeeld hebben vertelt ze me na afloop.

Sheehans verbaasde reactie is al net zo hartverwarmend als de aanwezigheid van onze minister voor cultuur. Een boodschap aan aanstormende componisten en alle kunstenaars: jullie doen ertoe! Zo vormde de prijsuitreiking op acht september een mooie kers op de taart van een gevarieerd festival. Een scala aan grensoverschrijdende producties waaierde uit over de stad Utrecht. – Van festivalcentrum TivoliVredenburg tot Kunstruimte Kuub en van Theater Kikker tot Centraal Museum en Nicolaïkerk. Er waren bovendien gratis toegankelijke buitenoptredens aan de Neude en de Weerdsluis.

Collectiviteit

Dat jonge componisten zich allang niet meer uitsluitend bezighouden met zwarte en witte bolletjes op papier is een gegeven. Samenwerkingsverbanden met andere disciplines als dans, beeldende kunst en technologie spreken voor zich. Opvallend vond ik wel de hang naar collectiviteit van de vijf genomineerden, het gezamenlijk iets creëren. – Een geruststellend gevoel in tijden van polarisatie en doorgeschoten individualisme.

Het meest uitgesproken hierin zijn de Amerikaan Scott Rubin en de Canadees Remy Siu. Rubin creëert zijn stukken samen met dansers die uitgerust zijn met bewegingssensoren, in directe interactie met de uitvoerende musici. Siu ontwikkelt muziekprojecten met zijn eigen Hong Kong Collective, waarvoor hij zelf de op videogames geïnspireerde software schrijft. Hij erkende zelfs een hekel te hebben gekregen aan het concept van componist. Ook de Canadees Stefan Maier, de Brit Nicholas Morrish en prijswinnaar Sheehan zien de uitvoerder als een soort co-componist.

Ingesnoerde violen en knisperende cactus

Juryleden Clara Ianotta, Yannis Kyriakides en Gerhard Stäbler noemen Sheehan ‘een ware verkenner van geluid’. Zij ‘werkt met objecten die in hun functie worden opgerekt’ en creëert ‘een ongewone noisewereld’. Dat geldt zeker voor Four Sharp Corners voor strijkkwartet, donderdag uitgevoerd door het Utrechtse ensemble Insomnio. Vier strijkinstrumenten liggen ingesnoerd door ijzerdraden op tafels. Terwijl de musici proberen hun instrument te bevrijden ontstaan kermende elektronische klanken. Ondertussen ontlokken zij met hun strijkstok knerpende geluiden aan hun lessenaars. Twee spelers wedijveren om wie zijn standaard met de hardste knal omhoog of omlaag kan klappen.

Wie zei ook alweer dat moderne muziek humorloos en cerebraal zou zijn? Ook The Traces that Remain van Nicholas Morrish heeft een frisse, humoristische inslag. Dirigent Ulrich Pöhl dribbelt heen en weer tussen drie prominent op het podium geplaatste koffergrammofoons. Hij windt ze op en legt door Morrish zelf gemaakte schellakplaatjes op. Die zijn gevuld met het geruis en getik dat vrijkomt bij het fabricageproces van schellakplaten. De slagwerker raspt een metalen kammetje over de naalden van een cactus. Deze dienden volgens Morrish ooit om het geluid van de grammofoonplaten op te pikken. Het ensemble speelt flarden van de romantische muziek die we van dergelijke analoge elpees verwachten.

Verstikkende depressie, keelsnoerende drenkelingen

Maar het is niet alleen luchtigheid wat de klok slaat. In het theatrale DisOrders maakt Petra Strahovnik op beklemmende wijze verschillende vormen van depressie invoelbaar. De – uitstekend spelende en acterende – musici van Modelo’62 ademen obsessief in en uit, kronkelen al roffelend op klankkasten over de vloer, dopen de beker van hun klarinet in water en produceren een orgie van lawaai op trommels en donderplaten. Na een klein uur keert het zware ademen terug en worden allen in doorzichtig plastic gewikkeld. Het moge duidelijk zijn: hier is geen ontsnapping mogelijk.

Ronduit aangrijpend is de voorstelling Nocturne in EUropean Waters van de Spaans-Nederlandse componist Jonás Bisquert. Aan weerszijden van de Weerdsluis staan musici van het New European Ensemble en de zangers van Consorte. Sierlijk golvende melodielijnen springen over van musici naar zangers en van kade naar kade. Dichteres Randa Awad reciteert haar gedicht The Long European Nights, staand op de borstwering middenin de sluis. Deels in het Arabisch, deels in het Engels. Vier zangers voegen zich bij haar. Zij stoot ze abrupt het water in: ‘Now dead, you oscillate!’ Het is een keelsnoerend beeld van de drenkelingen die wij aan hun lot overlaten in de Middellandse Zee.

Marimbamuur

Het festival werd woensdag vier september geopend met de wereldpremière van W.A.L.L. van Aart Strootman, uitgevoerd door Slagwerk Den Haag en Temko. Strootman vervulde hiermee de compositieopdracht verbonden aan de Gaudeamus Award die hij in 2017 won. Hij bouwde eigenhandig een wandvullende 60-toonsmarimba, die met veel bombarie was aangekondigd. We kregen zelfs een voorproefje voorgeschoteld van een helaas weinig informatieve documentaire. We zien Strootman verwoed zagen, schuren en fresen maar moeten in het programmaboekje lezen dat hij het octaaf in 60 in plaats van 12 tonen heeft onderverdeeld.

De beloofde ‘muur van geluid’ bleef ook al uit. W.A.L.L. bleek vooral een studie in zacht galmende, microtonale gitaararpeggio’s en lieflijke patroontjes op de marimbamuur. De fraai van hun krukjes opverende slagwerkers schiepen enkele mooie, gonzende passages. Heel soms mochten zij zich uitleven in – spatgelijke – donderslagen op metalen buizen tussen de marimbawand. Al met al was het muzikale materiaal te weinig interessant om een uur lang te blijven boeien.

Verkapt trompetconcert

Boeiender was Bird, het nieuwe stuk dat Sebastian Hilli, prijswinnaar van 2018, componeerde voor Asko|Schönberg. Het is een vrolijk amalgaam van ferme slagakkoorden doorsneden met plotselinge stiltes. Hilli schept een levendig vraag- en antwoordspel dat van jazzy slagwerk en big-bandachtig koper stuitert naar schetterende hoempa en opzwepende dance. De slagwerker speelt een schitterende solo op basdrum en hi-hat, de pianiste beukt ronkende akkoorden uit haar vleugel.

Een glansrol is weggelegd voor de solotrompettist, Bird lijkt wel een verkapt trompetconcert. Trompettist Bas Duister heeft een ongekend fraaie toon vol kleurschakeringen en produceert moeiteloos de hoogste noten in virtuoze melodieën. Het werk eindigt met een parodie op de eindeloos herhaalde slotakkoorden van klassieke componisten als Beethoven. Telkens als je denkt: nu is het voorbij, krijst een piepende piccolo om aandacht. Een heerlijk stuk dat je met een vrolijk gevoel naar huis stuurt. Een fraaier slot had Gaudeamus zich niet kunnen wensen.