Arp Museum in Rolandseck doet de vrouwen van Dada eer aan

Der die DADA. Disorder of the Sexes (in het Duits: unordnung der Geschlechter) is de titel van een expositie waarmee het Arp Museum in Rolandseck voor het eerst de betekenis van vrouwelijke kunstenaars in de Dada-beweging onderzoekt.

Naast werken van Hannah Höch, Sonia Delaunay en Sophie Taeuber-Arp worden werken getoond van vrouwelijke kunstenaars die al vele decennia niet of nauwelijks genoemd worden in de kunstgeschiedschrijving. Denk aan het werk van Angelika Hoerle, Suzanne Duchamp en Elsa von Freytag-Loringhoven, naast tal van andere Dada-vrouwen die nu naast hun mannelijke collega’s worden gepresenteerd. Van een hele serie prenten van George Grosz, een portret van Tristan Tzara van Robert Delaunay tot collages van Hannah Höch, kostuumontwerpen van Sonia Delaunay en abstracte tekeningen van Sophie Taeuber-Arp.

Absurdisme

Tekst en gesproken woord waren een elementair onderdeel van de Dada-beweging, wat in de expositie tot zijn recht komt door kleine video’s die overal als subtiele stopplaatsen op hoekjes te vinden zijn. Allerlei dadaïstische manifesten en veelal absurdistische teksten, waaronder ook klassiekers van coryfeeën als Kurt Schwitters – zijn gedicht ‘An Anna Blume’ – en Raoul Hausmann komen daarin voorbij, voorgelezen door Dirk von Lotzow, zanger van de band Tocotronic.

Creatieve vorm van protest

Met zo’n 200 schilderijen, werken op papier, foto’s en films en veel archiefmateriaal is Der die DADA een grote tentoonstelling geworden die een reis naar het aan de Rijn gelegen museum zeker waard is. Niet alleen de tot de verbeelding sprekende kunst, waar het experiment en veelal ook het plezier van afstraalt, ook de houding van de Dada-kunstenaars is inspirerend. “Dada was in wezen een revolutionaire beweging die zichzelf zag als een creatieve vorm van protest tegen oorlog, militarisme en de mechanisering van het leven,” aldus Julia Wallner, directeur van het Arp Museum en medecurator van de tentoonstelling. “De leden van Dada wilden kunst en leven met elkaar verbinden.”

Transfrontalier

Dat de vrouwen net zo’n groot aandeel aan het dadaïsme hadden als hun mannelijke collega’s past daar ook achteraf gezien bij, net als de internationale insteek die de beweging kenmerkt. Bekend is het Cabaret Voltaire dat onder leiding van Emmy Hennings en Hugo Ball in Zürich plaatsvond, maar overal in Europa en ook in de Verenigde Staten waren er soirees en happenings op podia en op straat. Het maakte Dada tot een internationale en grensoverschrijdende beweging, waarbij collectieven én individuele kunstenaars zich aansloten. En zo voelden ook kunstenaars in New York, Parijs, Berlijn, Hannover en Keulen zich er onderdeel van.

Dada als de opengooier van alles. Want alles kon en mocht: taal, dans, muziek en grafisch-visuele uitdrukkingsmiddelen vormden het basisvocabulaire waarmee een vorm van bestaan moest worden ontwikkeld die mensen bevrijdde.

Innovant

Een prachtig streven, maar pas nu blijkt dat er toch net iets meer van het mannelijke aandeel is overgebleven dan de vrouwen lief is. Dat kunstfans, galerie- en museumbezoekers, de critici en zelfs de onverschilligen aandeel hebben aan deze mechanismen, is óók hoe de (kunst)geschiedenis zich vormt. Oftewel, het is niet verwonderlijk dat de tentoonstelling door vrouwen is gemaakt – goed werk door museumdirecteur Wallner die samen met Helene von Saldern en Joëlle Warmbrunn een lijn weet door te trekken van de sociaal vernieuwende positie van de avant-garde naar hedendaagse, zeer actuele kwesties en opvattingen.

Een aspect dat voor het eerst wordt getoond in de tentoonstelling is de betekenis van gender, rolmodellen en seksualiteit en de diversiteit van Dada. Foto’s van Man Ray tonen bijvoorbeeld aan dat het niet alleen vrouwen waren die in aanraking kwamen met rolpatronen en dat ook mannen op een dadaïstische manier met gender te maken kregen. Zo hangen er tevens foto’s van Marcel Duchamp als vrouw. Beelden die direct verbonden lijken met de barones waar hij een bijzondere relatie mee onderhield: Elsa von Freytag-Loringhoven.

Mysterieuze vrouw

Met een documentaire van de hedendaagse Nederlandse kunstenaar en regisseur Barbara Visser is er ruimte om een keer anders na te denken over het pissoir dat Marcel Duchamp ‘inzond’ voor een tentoonstelling in New York, wat in werkelijkheid mogelijk een actie van de barones kan zijn geweest. In het Arp Museum is een filmzaaltje ingericht waar Vissers documentaire over dit waarschijnlijk beroemdste conceptuele kunstwerk van de 20e eeuw te zien is. Het werk ‘Fountain’, gesigneerd met ‘R. Mutt’, is uitgangspunt voor speculaties over Duchamps auteurschap en trekt zijn vermeende eerste readymades in twijfel.

Visser gaat in haar film vooral op zoek naar Dada-kunstenaar Elsa von Freytag-Loringhoven, die ze als meest waarschijnlijke maker van de opzienbarende readymade ziet. Deze mysterieuze vrouw, de barones, was als extravagant figuur in het New Yorkse straat- en kunstenaarsleven van het interbellum geen onbekende. Net als Duchamp verhief ze alledaagse voorwerpen tot kunstwerken, en met haar opmerkelijke verschijning was ze zo ongeveer de belichaming van Dada New York.

In haar persoonlijke film laat een nieuwsgierige Visser grenzen tussen feit en fictie, origineel en kopie vervagen. En passant stelt ze nog even de concepten en methoden hoe je een film maakt op de proef. Is dit een historische vertelling? Een reflectie op de werkelijkheid? Wat is auteurschap, wat betekent originaliteit?

De toekomst

Met behulp van AI en archiefmateriaal toont ze Freytag-Loringhoven voor het eerst in bewegend beeld. Het is haast een Frankenstein-actie, hoe de intussen bijna mythische barones tot leven wordt gewekt. Maar ze is het! Ineens zie je haar zoals ze was: de zoektocht van de filmmaker is compleet.

Precies honderdvijftig jaar geleden geboren is ze dit jaar, Freytag von Loringhoven. Het klinkt zo ver weg, maar zo vooruitstrevend, onafhankelijk, en ook een beetje gek als ze was, vervulde ze een rol als wegbereider. Niet alleen in de kunst, maar ook in het hebben van lak aan wat de maatschappij voorschrijft. Of zoals een uitspraak van Duchamp, opgenomen in de tentoonstelling, aangeeft: De barones is geen futurist. Ze is de toekomst zelf.”

Hannah Höch

Door een geluidsopname van een gesprek met Hannah Höch, uit 1977, een jaar voor haar dood, krijgen de vrouwen van Dada letterlijk een stem. Verrassend helder klinkt een zelfverzekerde optimistische Höch, over haar tijd in Berlijn na de totale machtsovername van de nazi’s.

De rol van Höch is belangrijk, niet alleen tijdens de hoogtijdagen van het dadaïsme, echter ook doordat zij in haar huis in Heiligensee bij Berlijn talloze werken van haar collega-kunstenaars verborgen heeft gehouden. Onder andere in de dakspanten behoedde ze beelden van Schwitters, Arp en andere ‘entartet’ verklaarde kunstenaars voor vernietiging.

Twee centraal in de tentoonstelling gesitueerde poppen van Höch bewijzen dat Dada-kunst zich in de meest uiteenlopende vormen kan manifesteren. Parmantig kijken ze met bolle ogen de wereld in, als kleurrijke speelse getuigen in het middelpunt van de almaar veranderende tijd.