Hoe ver mag je gaan met het gebruik van de naam Shakespeare voor een theatervoorstelling? Of liever gezegd: wanneer houdt een bewerking van een klassieker op een bewerking te zijn, en wanneer moet je er gewoon voor uitkomen dat je een eigen stuk hebt geschreven? En als je dan in je vierjarenplan hebt gemeld dat je in 2016 een Shakespeare zou doen, maar daar eigenlijk niet uit bent gekomen, wat dan? Zaterdag 19 maart zag ik in de Utrechtse Stadsschouwburg een ‘Macbeth’ uit Tilburg die die naam niet zou mogen dragen. Ik geef zeven redenen, waarom:
1: De tekst is niet van William Shakespeare.
Strikt genomen is natuurlijk geen enkele Nederlandstalige versie van een Shakespeare een Shakespeare. Want Shakespeare schreef in het Engels. Dat betekent dat wij Nederlanders altijd de speciale klank, het meeslepende ritme en de specifieke, muzikale verstechniek moeten missen. Een vertaler kan dat benaderen, maar nooit evenaren. Shakespeares in vijfvoetige jamben[hints]Kort-lang: “to be, or not to be”[/hints] gecomponeerde blanke verzen leiden bij ons meestal tot vier- of zesvoetige trocheeën[hints]Lang-kort: “Als muziek de liefde voedt, speel door…”[/hints], en die verhouden zich ritmisch als klompendans tot Shakespeare’s rock’n’roll.
Wat BNG literatuurprijswinnaar Jamal Ouariachi als ‘vertaling’ heeft gewrocht op basis van Shakespeare’s Macbeth bevat geen woord dat aan Shakespeare refereert, maar heeft vooral ook geen ritme, klinkt harkerig en is platter dan een appelpannenkoek.
2: Het verhaal is niet van William Shakespeare
Macbeth, of ‘The Scottish Play’ is – heel kort samengevat – een gelaagde tekst over een krijgsheer en zijn vrouw, die gedreven door ambitie en waanvoorstellingen in een orgie van bloed en wraak de macht over Schotland veroveren, en ook weer verliezen. Zoals elk stuk van Shakespeare is het een onlosmakelijke combinatie van klank, taalvirtuositeit en theatermagie, die elke nieuwe generatie toneelliefhebbers een kans biedt op nieuwe ontdekkingen, eigen interpretaties en rigoureuze inhoudelijke keuzes, terwijl Shakespeare overeind blijft. De laatste jaren is bijvoorbeeld vaak het accent gelegd op de onvervulde kinderwens van het echtpaar, die zou leiden tot het ongeremde gedrag: lady Macbeth als droogstaande feeks die compensatie zoekt voor het weinig daadkrachtige optreden van haar zaadloze man en hem daarom brengt tot wandaden. Eerdere generaties legden de nadruk op de gevaarlijke kanten van magie en bijgeloof. Game of Thrones. Zoiets.
https://youtu.be/oyFAn5IaFS0
Het Zuidelijk Toneel brengt nu een verhaal over een generaal die boos is op de koning omdat die de dienstplicht heeft ingevoerd, waardoor zijn zoon tegen zijn zin in dienst moest en door een bermbom is gesneuveld. Daarom vermoordt zijn vrouw plotseling en tegen alle verwachting in de koning en verandert de generaal even plotseling in een massamoordende dictator.
Bermbommen, ok. Maar waar die dienstplichtkwestie, en vooral die zoon, opeens vandaan komen?
3: Het is nooit de schuld geweest van de heksen
Probleem voor iedere moderne Macbeth-interpreet: wat doen we in godsnaam met die drie heksen? Die drie betekenisvolle wartaal uitslaande gifmengsters hebben in Shakespeare’s stuk een essentiële rol. Ze brengen het verhaal op gang door Macbeth te voorspellen dat hij koning zal worden, en later door hem te laten denken dat hij onkwetsbaar is. Vraag is: bestaan ze echt, wie zijn ze en hoe moeten we hun woorden eigenlijk plaatsen? Feit is dat ze een paar van Shakespeare’s thema’s verwoorden: dat het goede altijd het tegendeel in zich draagt, bijvoorbeeld, en dat hun stemmen (zie ook de geest die Hamlet bezoekt[hints]In Hamlet wordt het titelpersonage bezocht door een geestverschijning van zijn pas overleden vader, die suggereert dat hij door diens broer is vermoord. Hamlet moet wraak nemen, maar twijfelt omdat hij moeite heeft, de geestverschijning voor waar aan te nemen. Daarmee wijkt Hamlet af van alles wat daarvóór gebruikelijk was in het theater: veel wraak, en bloedvergieten, met aan het eind nog meer doden en de straf van god.[/hints]) feitelijk staan voor de diepere psychologie van de personages. Maar de heksen zijn niet de essentie van Macbeth. Ze zijn alleen de reden waarom bijgelovige acteurs de naam Macbeth niet buiten de speelvloer gebruiken, op straffe van een heel nare dood.
In de Tilburgse versie zijn de heksen veranderd in de stemmen van het grootkapitaal, het met het nogal banale woord ‘Multinationals’ aangeduide ‘militair-industrieel complex‘ dat uiteindelijk alle touwtjes in handen heeft. Als interpretatie grappig en het past in het gedachtegoed van regisseur Lucas de Man, die onlangs nog op tv was met zijn prachtige, belangwekkende, slimme en bevlogen documentairevoorstelling De Man door Europa.
4: Het gaat niet om de moorden
Er vloeit veel bloed in Shakespeare’s Macbeth, maar de Britse grootmeester schreef een verhaal dat niet over die moorden ging, maar over de manier waarop de daders tot hun daad komen: hun angsten, hun gedachten, hun intriges. Bewerker Ouarichi heeft zich voor zijn verhaallijn beperkt tot slechts enkele moorden, die verder weinig drama veroorzaken, omdat tijdens het harde werk al Shakespeare’s psychologie over de schutting is verdwenen. Zo krijg je wel veel actie in die krap anderhalf uur toneel gepropt, maar boeit het geen moment. We zijn ons alleen maar de hele tijd aan het verbazen over welke ongeloofwaardige daad er nu weer uit de lucht komt vallen.
5: Shakespeare is zonder bewerking actueler dan met
Er zit veel Shakespeare in House of Cards. Sterker nog, de briljante schrijvers achter die Netflix-serie hebben nooit onder stoelen of banken gestoken dat zij vrijelijk putten uit de koningsdrama’s en tragedies van Engelands grootste toneelschrijver: Richard III, Hamlet, Macbeth. Het zit er allemaal in. De makers van House of Cards hebben wel het inzicht gehad om hun serie niet ‘De Rozenoorlogen’ te noemen, of zich anderszins op te hangen aan de grote naam Shakespeare. Dat is nergens voor nodig: zij schreven een prachtig nieuw werk dat leentjebuur speelt bij een rijke literaire bron en zo schreef Shakespeare zelf ook. De actualiteit van Shakespeare zit namelijk niet in de originaliteit van de verhalen, maar in getoonde mechaniekjes en motivaties.
Het is mooi als er nieuw oorspronkelijk drama ontstaat op basis van oud werk. Dat is wat anders dan het omkatten van een oud stuk tot het – net niet – past op het verhaal dat je eigenlijk wilt vertellen, maar kennelijk niet durft.
6: Shakespeare mag geen schaamlap zijn
Hadden Lucas de Man en Jamal Ouarichi ervoor gekozen om een stuk te maken over de macht van de multinationals en de kwalijkheid van de dienstplicht, hadden ze dat gewoon kunnen doen. Door het dus zelf te schrijven. Ze zijn daar allebei uitstekend toe in staat. Waarom ze dit verhaal nu brengen als een Macbeth van Shakespeare is een groot raadsel. Sterker nog: de hardnekkigheid waarmee ze vasthouden aan een paar afgehakte plotlijnen van vierhonderd jaar geleden stelt makers, publiek en zeker ook de acteurs voor de onmogelijke opgave om er ook maar iets geloofwaardigs van te maken.
Shakespeare lijdt, de acteurs lijden, en het verhaal dat eigenlijk vertelt had willen worden sneuvelt. Niet bepaald een win-winsituatie.
7: Het Tilburgse stuk werft geen liefhebbers van toneel
De scholieren die in klassikale hordes op dit drama af gaan komen, zullen niets leren over Shakespeare, weinig wijzer worden over internationale politiek en zeker niet van toneel gaan houden. En dat op het moment dat de landelijke politiek inmiddels pleit voor het afschaffen van het geschiedenisonderwijs.
De rest is stilte.
Nederlands 
English (UK) 
Français 
