Secrets of Karbala: De Kruistochten in oosters licht en glazen marionetten #hf16

Hoe kun je een intens gecompliceerde geschiedenis herschrijven vanuit een ander perspectief? Door groteske glazen marionetten te gebruiken en geen acteurs. Deze revolutionaire vondst was op 8 juni te zien in het Holland Festival, en is daar 9 juni nog mee te maken. De Egyptische kunstenaar Wael Shawky neemt ons in die film mee naar vervlogen eeuwen en toont ons een Arabisch perspectief op de kruistochten.

Het gebruik van glazen marionetten schept de nodige afstand en geeft een vervreemdende sfeer, waardoor we met een frisse blik kunnen kijken naar de moeizame geschiedenis van het Westen en het Midden Oosten. Gebaseerd op Amin Maaloefs boek ‘Rovers, Christenhonden, Vrouwenschenners: de kruistochten in Arabische kronieken’, schetst Shawky een welkom tegenwicht tegen alle westers ingekleurde geschiedschrijving.

Flashback

Om een idee te krijgen van de complexe Arabische en Islamitische geschiedenis, begint de film met een flashback naar het jaar 680, 70 jaar na het ontstaan van de Islam, en het begin van de grootste twee stromingen: het Sjiisme en Soennisme. Deze tweedeling zorgt eeuwen later nog steeds voor strijd. Maar tegen de tijd dat de inhoudelijke en spirituele verschillen tussen de hoofdstromingen weer boven komen drijven, schieten we al vooruit in de tijd.

Door naar het jaar 1187: de eerste kruistochten zijn voltooid en vanuit een westers perspectief betekent dat dat de Heilige Stad Jeruzalem is terugveroverd op de barbaarse moslims. Goed om dat eens van de andere kant te zien. De kant waarin de kruisvaarders moordend en slachtend tekeer gingen in het Midden-Oosten. En waarin generaal Saladin eenheid wist te creëren tussen zijn troepen en zo Jeruzalem weer wist te bevrijden van het Westen. Zonder bloedvergieten: hij deed het door de Europeanen losgeld te laten betalen of soms zelfs een vrijgeleide te geven. ‘We’ mochten zelfs terugkomen op bedevaart. Hoe anders dan de plunderende, verkrachtende hordes wilde christenen die de stad hadden ingenomen.

Dit perspectief is belangrijk. Niet alleen omdat de naweeën nog voelbaar zijn. Maar ook om iets van nuance te zien in de hele geschiedenis van het Midden-Oosten. Shawky doet niet aan zwart-wit: hij laat ook zien dat er binnen de Islamitische gelederen sprake was van verraad en bedrog. Macht maakt niet het beste in de mens los.

Gaten

Hoe vertaal je zo’n complex verhaal naar een film met marionetten? Welnu, het levert een uiterst complexe en verwarrende film op, waarin de tientallen personages met naam en functie worden aangeduid. Het duizelde mij enigszins. En hoewel me dat soms uit mijn concentratie haalde, vond ik het waardevol om geconfronteerd te worden met mijn beperkte kennis. Het drukte me fijntjes op de gaten in mijn begrip van de geschiedenis en dus van de wereld.

De marionetten zijn handgeblazen glazen poppen met zichtbare touwtjes, een verwijzing naar manipulatie. Shawky heeft ze laten blazen in Venetië, van Muranoglas. De poppen zijn vervreemdend, menselijk, met dierlijke en bovenaardse elementen. Het viel mij op dat de westerse poppen nog net iets grotesker zijn de oriëntaalse. Gezien het perspectief is dat logisch. Volgens de kunstenaar helpt het gebruik van poppen bij het neerzetten van een mythische en surrealistische atmosfeer, hij doet dat zonder in een soort duizend-en-een nachten idioom te vervallen. Er is inderdaad niets idyllisch aan: de poppen kunnen bloeden, de touwtjes kleuren rood. Het gruwelijke, onmenselijke van de oorlogen wordt perfect gecommuniceerd met de vervormde glazen hoofden.

Het set-design is even simpel als doeltreffend: in bewegende cirkels op de grond bewegen de poppen zich rond elkaar, de paleizen en de Ka’aba. Grappig is dat de westerse koningen en kruisvaarders rondlopen in een soort moerassen. We hebben het hier namelijk wel over de Middeleeuwen, toen we hier in duisternis en strijd waren gehuld en in het Midden Oosten geometrie en algebra werden ontwikkeld.

De hele film is in klassiek Arabisch gesproken. Nu hoor ik het verschil niet, net als, vermoed ik, het gros van witte westerse publiek dat in de zaal zat, maar het ritme van de taal en de plechtstatige dictie kwamen wel over. Het zorgde voor nóg een abstractielaag, naast de overduidelijke laag van marionetten.

Secrets of Karbala is geen film waarmee je je makkelijk kunt identificeren. Het is een intellectuele exercitie, waarin ik constant tegen de grenzen van mijn kennis aanliep en menigmaal de draad kwijtraakte. De vraag is of dat erg is. De score van elektronische muziek en traditionele Arabishe zang, begeleid met trommels is absoluut genoeg om me geïnteresseerd te houden en de draad weer op te willen pakken. En mijn drang om meer kennis te verwerven is geprikkeld.

The Secrets of Karbala is het derde deel van de Cabaret Crusades trilogie. Het ware prettig geweest als de eerste twee delen ook op het Holland Festival vertoond zouden worden. Al is het maar uit artistieke nieuwsgierigheid: die delen zijn met houten en kleien marionetten gemaakt, ik vraag me af of dat de identificatie makkelijker maakt: die poppen waren veel menselijker. Het had wellicht ook geholpen om meer grip te krijgen op een weerbarstige geschiedenis. Meer inzicht is in dit geval echt beter. Al is het maar om de krant beter te kunnen lezen.