Bruce Nauman op vinyl: als een klap in de nek met een honkbalknuppel

Bruce Nauman geldt als een van de invloedrijkste kunstenaars van het moment. Hij schept werk dat genregrenzen overschrijdt – en er ook mee afrekent – in een verkenning van lichaam, taal en performance die nu al vijftig jaar duurt. Nauman drukt zijn vaak provocerende en steevast innovatieve ideeën uit in een veelheid aan media en materialen. Daardoor is zijn werk nauwelijks te vangen binnen één stijl. Zo loop je in een loodsachtige ruimte in de Berlijnse Hamburger Bahnhof door een verlaten gangenkruis met natriumlicht. In het Stedelijk Museum Amsterdam glanst zijn naam – geschreven in uitgerekte letters – je in neon tegemoet. Voor de – op het oog lege – Turbine Hall in de Londense Tate Modern produceerde hij een koor van geluiden uit zijn performances en films. En nu laat Nauman van zich horen op de lp Soundtrack from First Violin Film.

Al vroeg in zijn carrière vraagt Bruce Nauman zich af: ‘Wat te maken? Wat te doen?’ Zijn antwoord is even simpel als alomvattend: als ik een kunstenaar ben en ik bevind me in het atelier, dan moet alles wat ik in het atelier doe dus kunst zijn. Nauman promoveert zijn artistieke output dus en rekt die op van product tot en met activiteit. Hij legt actie vast op 16mm-film: een stilstaande camera, tien minuten celluloid en je ziet hoe de kunstenaar zich in een hoek van de ruimte laat vallen – keer op keer. Of: hoe Nauman op een ietwat theatrale manier langs de buitenranden van een vierkant loopt dat op de ateliervloer is afgetekend. Een kwestie van: zo kán kunst dus (ook) gemaakt worden? Niet voor Nauman, volgens hem is dit dus, per se, kunst.

https://www.youtube.com/watch?v=IMSyhyvr0mw

Practical joke

Nauman onderzoekt in zijn werk de mogelijkheden voor artistieke expressie. Niet zelden betrekt hij het lichaam actief bij experimenten met diverse psychologische toestanden en omgangsvormen. Videowerken tonen de kunstenaar zelf die manisch met zijn hoofd schudt of registreren een practical joke die wreedheid blootlegt. De eenvoud en de kracht die daarvan uitgaan, zijn al jaren vaste waarden in Naumans werk. Hij vatte ze al vroeg samen in de tekst van een neonobject: ‘The true artist helps the world by revealing mystic truths.’ Dit doet Nauman door de nadruk niet op het creatieve proces te leggen, maar op de documentatie – het framen, de naamgeving, het tijdelijk meemaken en het vastleggen op video en film.

Nauman op lp is dan ook bovenal de documentatie van een drietal activiteiten. Het geluid op de plaat is geen muziek of improvisatie en het is niet gecomponeerd. Op vrijwel geen enkele manier is hij bezig met muzikale notie of connotaties. Het is ook geen soundart, het ís vanzelfsprekend geluid. Het is van Nauman en daarmee kunst, maar het is geen kunst die bestaat bij de gratie van het geluid. Het is geen dans, geen performance, geen video. En tegelijk vouwen al deze elementen topologisch in en uit elkaar en vindt alles tegelijk plaats, ook op dit album.

Onvindbaar

Decennialang was Soundtrack from First Violin Film zo goed als onvindbaar. De plaat werd door Tanglewood Press uitgegeven in een oplage van honderd exemplaren, als onderdeel van Objects/69, een doos met daarin ook multiples van onder meer Richard Serra, Eva Hesse en Keith Sonnier. Het Italiaanse label Die Schachtel heeft het album nu in samenwerking met Nauman zelf heruitgebracht. Wederom in een minimale oplage en – letterlijk – in een nieuwe overjas. En zo is Naumans enige lp weer te horen, want de oorspronkelijke exemplaren worden in museale opstellingen zelden of nooit gedraaid.

Actie in het atelier

We horen hoe Nauman in 1969 drie ‘dingen’ doet in zijn atelier. Hij krast ongeschoold over de snaren van een viool in ‘Playing All Four Strings on the Violin’. Omdat de bron onzichtbaar is, raakt de klank – denk aan nagels over een schoolbord – de luisteraar keihard en direct. Obsessief en ruw snerpen de kattengejank-achtige tonen door de kale ruimte. Het lichaam en de activiteiten ervan staan duidelijk in de spotlights. Wát Nauman aan geluid voortbrengt, is van ondergeschikt belang. Het gaat er op dit album om dát hij geluid produceert.

Nauman fragmenteert stukjes vioolspel – die slechts heel sporadisch niet irritant zijn – verder door deze los te rukken van de film. Tegelijk bindt hij het geluid juist samen tot de enige focus, want afgezien van de klank presenteert hij niets. Dat je het hiermee moet doen, levert hernieuwde heelheid op; een gedwongen nadruk op een element uit de totaliteit van de film dat in zichzelf ook een compleet werk kan zijn. Of volgens Nauman: ís.

Nogal lomp

‘Violin Problem 2 – Playing Two Notes Very Close to Each Other’ laat een Nauman horen die nogal lomp zoekt naar harmonische beatings. Onwillekeurig vraag je je af of hij hier bewust neigt naar de muzikale experimenten van Tony Conrad of Phill Niblock. Echte muzikanten en echte componisten, die dezelfde problematiek tackelen, alleen worden de resultaten in hun geval wél als muzikaal aanvaard.

In andere woorden: maakt het eigenlijk uit wie de viool hanteert – een kunstenaar die er bijna niks mee kan of een geschoold musicus – als het resultaat bijna eender klinkt (althans, in Naumans eigen oren dan)? Of is het niet de viool die centraal staat, maar het lichaam van een kunstenaar die de benodigde discipline niet kan opbrengen, onkundig over snaren harkt en ten prooi valt aan kramp en uitputting, terwijl muzikanten juist geleerd hebben die fysieke impact uit te schakelen?

Op de tweede kant stampt Nauman ritmisch rond in zijn studio. Overdreven, manisch, gechoreografeerd, maar ook alledaags, gewoontjes, matter-of-factly. En al houdt Nauman vol, je hoort de vermoeidheid inzetten, wat bijdraagt aan een aangrijpende lichamelijke intimiteit die de holle dreunen van neerploffende voetstappen weerspreekt. Zo werkt ook Naumans marcheren als een klap in de nek met een honkbalknuppel, omdat je luistert naar iets wat je niet hoorde aankomen.