Een pleidooi voor kijken en gissen @tfboulevard

Theaterfestival Boulevard nodigde deze editie het publiek uit stil te staan bij de twee kanten van identiteit: haar onveranderlijkheid maar vooral haar maakbaarheid. Dit alles onder de noemer what you see is what you guess. Als er een voorstelling is waarop dit van toepassing is, dan moet dat wel Goat Song zijn. Een fascinerende vijftig minuten durende woordeloze voorstelling van actrice Mees Bergman en de jonge Noorse regisseur Espen Hjort (Theater Utrecht).

In de trein vanuit Den Bosch moest ik als vanzelf denken aan het pleidooi van Wijbrand Schaap op deze site voor ‘een herwaardering van het schrijven als vak, omdat dat echt wat anders is dan het leveren van basismateriaal voor theaterkunstenaars’. Een herkenbaar pleidooi, maar dat alleen hout snijdt voor theater dat tekst als (basis)materiaal gebruikt. Ik zag dit jaar echter ook vier voorstellingen op Boulevard waarbij tekst geen of juist een andere functie heeft.

Tekst als louter klank

In Eet je bord leeg van De Toneelmakerij speelt taal een grote rol. Logisch, want het Amsterdamse jeugdtheatergezelschap heeft als uitgangspunt ‘de verbindende kracht van de taal. De consequente keuze voor teksttoneel geeft de Toneelmakerij te midden van het huidige, zeer gemêleerde jeugdtheaterlandschap een unieke positie.’

En gesproken wordt er, maar de taal wordt in Eet je bord leeg teruggebracht tot gebrabbel en het Engels dat ouders gebruiken als ze een ruzie met elkaar proberen te camoufleren. Juist door tekst terug te brengen naar de klankenstroom die het voor allerkleinsten is, vertelt De Toneelmakerij een voor iedereen herkenbaar verhaal.

Waarom tekst als je ook kunt dansen?

Ook in Woest! van Sally Dansgezelschap Maastricht een ruzie tussen twee ouders, hier over de driftbuien van een kind. Tekst speelt hier geen enkele rol: Woest! is moderne dansvoorstelling voor kleuters. Juist de ruzie over hoe om te gaan met woede-uitbarstingen van het kind, resulteert in een scheiding tussen moeder en vader. Niet alleen de dans, maar ook het decor van Janco van Barneveld waarin alles breekt, tot en met de speelvloer aan toe, vertelt hier het verhaal.

Beeld en expressie zijn in Woest! zo duidelijk dat tekst daar alleen maar afbreuk aan zou doen. Want dat dit verhaal geen woorden behoeft, blijkt als na afloop kinderen de speelvloer mogen betreden voor een workshop van de educatiemedewerkers van het gezelschap. Niet alleen vertellen ze zonder moeite wat ze net hebben gezien, door middel van dans tonen ze tonen vervolgens zelf woede, blijdschap en angst.

Alle tekst uit het raam

‘Hé! Wat doet die afvalcontainer hier?’ Het is de enige gesproken tekst in Echte vrouwen joggen in regenpak, de voorstelling die Jetse Batelaan (nu Theater Artemis) en Elien van den Hoek (nu Het Houten Huis) zeventien jaar geleden maakten tijdens hun studie aan de Amsterdamse Toneelschool. Beiden voelden weinig voor de opdracht met modern repertoire aan de slag te gaan en wilden liever zelf iets nieuws maken.

Het resulteerde in een voorstelling over vier mannen die in maatpak Schuberts Die Nacht in een kas zingen en een ‘vrouw in rood mantelpak’ die ze op even komische als rücksichtslose wijze verwijdert. Louter oppervlakkig absurdistisch theater biedt de voorstelling echter allerminst en Echte vrouwen joggen in regenpak was sneller uitverkocht dan een man uit een raam kan vallen. Dat zal vermoedelijk bij de speelbeurten op Noorderzon niet anders zijn.

Tekst op de achtergrond

Goat Song kent helemaal geen tekst, is niet glashelder en heeft weliswaar een duidelijke structuur, maar wat en of die iets te betekenen heeft, is aan de toeschouwer. De tekst in programmatoelichting biedt niet zozeer houvast, maar aanknopingspunten.

Het is aan ieder om in Borgmans performance een nogal intimiderende klimgeit, een zeehond, een vogel of een verward personage te zien. En daarin een al of niet een aanwezige of juist niet aanwezige diepere laag te zien. Het is gissen.

Durf te gissen

Eet je bord leeg en Woest! zijn gemaakt door jeugdtheatergezelschappen. En hoewel Jetse Batelaan en Elien van den Hoek zeventien jaar na de eerste opvoering van Echte vrouwen joggen in regenpak vooral jeugdtheater maken, was deze voorstelling oorspronkelijk niet voor kinderen bedoeld. Maar met recht staat nu ‘alle leeftijden’ op het affiche.

Betekent dit dat het teksttheater louter voor volwassen is? Vrijwel alle jeugdtheatergezelschappen bewijzen jaar in jaar uit met vele producties het tegendeel. Ik denk eerder dat het tegendeel het geval is: waar kinderen nog dichtbij een wereld staan die uit louter beeld, klank en beweging bestaat, hebben volwassenen daar meer moeite mee.

Dat teksttheater goede tekst nodig heeft, is evident. Maar goed theater kan ook zonder tekst. Alle vormen van theater hebben goede makers en dus ook goede schrijvers nodig. Maar bovenal een publiek dat goed kijkt en het aandurft af en toe ook louter te gissen. Juist betekenis proberen toe te kennen aan iets dat niet in woorden is gevat, niet direct in woorden is te vatten, is waardevol. Waarom denk ik dat wat ik net gezien heb dit kan beteken? Wat zegt dit over mij, hoe ik naar de wereld kijk?