Clara Schumann: ook na 200 jaar nog altijd in de schaduw van Robert

Precies 200 jaar geleden, op 13 september 1819 werd Clara Schumann geboren in Leipzig, als Clara Wieck. Zij behoort tot een van de grootste pianisten van de negentiende eeuw. Tegen haar vaders zin trouwde ze met Robert Schumann, wiens werk zij vurig promootte. Ze schreef daarnaast goed ontvangen eigen composities en was beroemder dan Robert. Toch werd zij na haar dood grotendeels vergeten. Ook haar 200^e verjaardag leidde niet tot een tsunami van concerten. Zondag 15 september zijn er wel twee herdenkingsconcerten in de Oude Jan te Velp en het Concertgebouw in Amsterdam.

Clara Schumann kreeg muziek met de paplepel ingegoten. Haar vader, Friedrich Wieck, was muziekuitgever, zangleraar, pianist en pianopedagoog; moeder Marianne Tromlitz was zangeres en pianist. Zij trad op in belangrijke zalen als het Gewandhaus in Leipzig en stamde uit een vooraanstaand muzikantengeslacht. Haar vader was stadscantor van Plauen en haar grootvader was een bekende fluitist en componist.

Hoewel Clara’s ouders hun passie voor muziek deelden en in korte tijd vijf kinderen kregen hadden zij geen gelukkig huwelijk. De onafhankelijke moeder kon zich niet neerleggen bij de vele woede-uitbarstingen van haar echtgenoot. Na acht jaar huwelijk liet zij zich scheiden, waarna de kinderen bij Wieck achterbleven; Clara was pas vijf jaar oud. Later schreef ze het contact met haar moeder erg gemist te hebben, hoeveel haar vader ook van haar hield.

Sprakeloos maar muzikaal

Clara leed zó onder de gespannen sfeer in huis, dat ze op haar vierde nog niet kon praten. Pas op haar achtste sprak ze eindelijk op het niveau van haar leeftijd. Muzikaal ontwikkelde ze zich daarentegen juist snel. Vader mocht heetgebakerd zijn, hij was wel een begaafde pedagoog. Hij gaf les op een speelse manier, waarbij hij zich aanpaste aan het karakter van zijn leerlingen. Zo werden gehooroefeningen en trainingen van de vingervlugheid aangename bezigheden. Hij stimuleerde zijn dochter daarbij haar eigen gevoelens te ontwikkelen.

Al snel kon Clara uitstekend à vue (zonder voorbereiding) van blad spelen, terwijl zij tegelijkertijd een geweldig improvisator was. ‘Haar ladders zwierden van hoog naar laag over het toetsenbord, zoals de golven van de zee,’ schreef dochter Eugénie jaren later. Samen met haar vader bezocht Clara concerten; ook speelde ze tijdens door hem georganiseerde soirées. Huize Wieck ontwikkelde zich een hotspot avant la lettre: iedereen die ertoe deed kwam over de vloer. Zo leerde Clara spelen voor een geïnteresseerd maar kritisch gehoor.

Rond haar negende voorspelde de violist Niccolò Paganini haar een roemrijke toekomst, vanwege haar fijngevoelige spel. Datzelfde jaar speelde ze al eens in het befaamde Gewandhaus. Twee jaar volgde daar haar officiële debuut, met werken van o.a. Carl Czerny en zichzelf. Dit concert werd begroet met stormachtig applaus en betekende de start van een internationale carrière die pas 61 jaar later zou eindigen.

Wonderkind met diepgang

Clara Schumann toerde met haar vader door heel Duitsland, waarbij optredens in kleinere steden vaak hun uithoudingsvermogen tartten. Niet alleen waren er gevechten tegen krakkemikkige, valse piano’s, maar ook woonden vader en dochter vaak noodgedwongen in slechte pensions. In één ervan werd de kostbare concertjurk van Clara aangevreten door spinnen. Hierna besloot vader Wieck optredens in de provincie zoveel mogelijk te beperken.

Hij kneedde de carrière van zijn dochter uiterst zorgvuldig; zij was immers niet het enige wonderkind. Zij beschikte weliswaar over een duizelingwekkend techniek, maar hij begreep dat het publiek al snel op loos virtuoos vertoon was uitgekeken. Op haar programma’s stonden epaterende populaire werken naast diepgravender stukken van haarzelf, Chopin, Liszt en Mendelssohn. Rond haar vijftiende (!) schreef ze haar sprankelende Pianoconcert, dat het concert van Robert Schumann naar de kroon steekt, maar helaas zelden wordt uitgevoerd.

Losbol Robert

Het succes van hun tournees stond in schril contrast met de het leven van alledag. Tijdens een van de soirées had Clara de negen jaar oudere componist en pianist Robert Schumann leren kennen. Rond haar elfde trok hij bij de Wiecks in om pianoles te krijgen van haar vader. Robert en Clara werden innig verliefd – tot ergernis van haar vader. Wieck onderkende weliswaar het talent van Robert Schumann, maar vond hem een losbol, die te veel rookte en dronk en te weinig discipline had.

Wiecks pogingen om de ontluikende liefde tussen zijn dochter en Robert Schumann in te tomen, mislukten jammerlijk. In november 1835 gaven zij elkaar ‘een eerste kus’, waarna Wieck dreigde Robert ‘dood te schieten als hij nog ooit zou proberen Clara te ontmoeten’. Clara en Robert schreven elkaar in het geheim liefdesbrieven, die werden bezorgd door een gemeenschappelijke vriend. Tijdens een concert van Clara op 13 augustus in Leipzig speelde zij drie van Roberts Etudes symphoniques. Een dag later verloofde het stel zich en vroeg Robert officiëel om haar hand.

Hierna volgde een onverkwikkelijke periode, waarin Robert via de rechter een huwelijk met Clara afdwong. Dit werd voltrokken op 12 september 1840. Hiermee kwam ‘eindelijk een einde aan al die nachten van zorg, slapeloos denkend aan jou, en al dit kommervolle verdriet’, noteerde Clara in haar dagboek. Het paar betrok een appartement in Leipzig. – Pas drie jaar later verzoende Clara’s vader zich met dit huwelijk. Vooral omdat hij zag dat zij haar intensieve concertcarrière gewoon voortzette en bovendien bleef componeren.

‘Sind Sie auch musikalisch?’

Op dat moment was Clara vele malen bekender dan Robert. Ze had al reizen gemaakt door heel Europa en werd als pianiste op gelijke hoogte geplaatst met grootheden als Liszt, Thalberg en Rubinstein. Liefdevol noemde men haar ‘Koningin van de piano’. Ze speelde met een uiterst lyrische toon en een gloedvolle expressie. Ze pakte haar publiek in met een populair-virtuoos stuk, maar bracht daarna serieuze werken van zichzelf en componisten als Felix Mendelssohn en Robert Schumann. Dankzij Clara werd haar echtgenoot in heel Europa bekend: ze bracht de premières van bijna al zijn stukken.

Hoezeer zij haar man in roem overtrof wordt geïllustreerd door een anekdote over de Nederlandse Koning Willem II. Tijdens een concert van Clara Schumann in Den Haag vroeg hij aan Robert: ‘Sind Sie auch musikalisch, Herr Schumann?’

Was Clara opgegroeid in een gezin vol spanningen, ook haar eigen huwelijk was niet makkelijk. Robert hield weliswaar veel van Clara, maar leed aan depressies die hij op haar afreageerde. Als het hem tegenzat ging hij vitten op haar spel, waardoor ze onzeker werd. ‘Wat heeft het applaus van anderen voor zin, als ik hem geen plezier kan doen?’, noteerde ze in 1853 wanhopig in haar dagboek.

Toch was dit jaar over het algemeen gelukkig: Clara genoot ervan haar eigen kamer te hebben in het Düsseldorfse appartement dat het gezin kort daarvoor had betrokken: ‘Als ik zoveel kan studeren, voel ik me waarlijk in mijn element. Het is alsof ik in een compleet andere stemming kom, lichter en vrijer, en alles lijkt vrolijker en gelukkiger’, schreef zij. Datzelfde jaar componeerde zij haar prachtige Sechs Lieder aus Jucunde opus 23.

Johannes Brahms

In 1853 introduceerde de violist Joseph Joachim ook de jonge Brahms in huize Schumann . De opgewekte Brahms vormde een lichtpuntje voor Clara in een periode waarin haar man steeds zieker werd. Nadat Robert een zelfmoordpoging had ondernomen, werd hij in 1854 opgenomen in een sanatorium in Endenich. Tot haar wanhoop mocht Clara hem niet bezoeken, waarna zij troost zocht bij Brahms, wat geleid heeft tot veel speculaties. Volgens Clara zelf koesterde ze enkel moederlijke en vriendschappelijke gevoelens voor haar 14 jaar jongere bewonderaar. Zij was wel diens muze en Brahms legde haar bovendien al zijn composities ter beoordeling voor.

Ondanks haar verdriet en de moeite die het kostte om zichzelf en haar zeven kinderen te onderhouden en de kosten van het sanatorium te betalen, bleef Clara Schumann componeren. In 1855 publiceerde ze haar Drie Romancen opus 22, die zij opdroeg aan Joseph Joachim. Het zou een van haar laatste composities worden. Na de dood van haar echtgenoot in 1856 stopte Clara Schumann met componeren. Waarom is niet bekend: als pianiste en pedagoge bleef ze tot het einde van haar leven actief. In maart 1896 kreeg zij kort na elkaar twee beroertes, Clara Schumann stierf op 20 mei van dat jaar, 77 jaar oud.

Mondjesmaat komt er meer waardering voor haar muziek, dankzij de inzet van feministische musici en muziekwetenschappers. Toch staat Clara Schumann op haar 200^e verjaardag nog altijd in de schaduw van Robert. ­– Wie weet brengen de komende honderd jaar daar alsnog verandering in.