IN PERSPECTIEF #4: internationale solidariteit.

In de serie In Perspectief kijkt Erik Akkermans terug en vooruit naar ontwikkelingen in cultuurbeleid en -praktijk. Vandaag: internationale solidariteit.

Als Hans van Manen wél Russen wil ontvangen

Scène 1. Gazon van het Witte Huis

Op het gazon voor het Witte Huis loopt presidentsvrouw Pat Nixon¹ langs de opgestelde zangkoren die haar toezingen. Plotseling, tijdens een stil moment, verheft zich uit het Nederlandse studentenkoor een stem: “Can’t your husband stop that silly war?”. De koorzang ging door.

Ik had daar ook kunnen staan, mee op tournee met het studentenkamerkoor. Maar ik ging niet, uit principiële redenen vanwege de Amerikaanse oorlog in Vietnam. Ik vermoed niet dat Mrs Nixon haar man ’s avonds bij de maaltijd heeft onderhouden over de Vietnamoorlog nadat een Nederlands meisje daarom riep. Maar van mijn principieel wegblijven weet ik echt zeker dat het niets teweeg heeft gebracht. Behalve dat ik een les had geleerd.

Scene 2. Cartoucherie in Parijs

Op de zolder van de Cartoucherie van het Théatre du Soleil in Parijs zitten mensen in een kring op de grond. De vermaarde artistiek leidster en theatermaakster Ariane Mnouchkine spreekt als een akela de groep Europese vertegenwoordigers van kunstenaarsorganisaties toe. Samen met onder anderen filmregisseur Claude Lelouch had zij het initiatief genomen tot een actiegroep om politiek bedreigde kunstenaars te steunen. Dat werd AIDA².

Betrokken mensen uit andere Europese landen sloten zich aan. In Nederland richtten we AIDA Nederland op. Theatercriticus Jacq Heijer en programmeur Arthur Sonnen waren enkelen van de mede-initiatiefnemers. Van de Tsjechoslowaakse toneelschrijver Vaclav Havel had ik nog nooit gehoord, maar hij was een van onze eerste ‘adoptiegevallen’³. Bram van der Vlugt bracht met de Nieuwe Komedie diens stukken op de planken.

Andere gecensureerde en gevangen kunstenaars waren bijvoorbeeld de Zuid-Afrikaanse schrijver Breyten Breytenbach (voor wie Adriaan van Dis zich inzette), een Colombiaanse pianiste, verschillende Chileense kunstenaars en honderd kunstenaars die in Argentinië waren ‘verdwenen’. AIDA voerde de acties meestal met artistieke middelen: een concert, een tentoonstelling of kunstveiling, een kunstzinnige parade. Er was een mooie Europese samenwerking, zelfs een Amerikaanse afdeling.

Scene 3. De Akademie voor de Kunsten in Praag

De theaterzaal van de Academie voor de Kunsten in Praag is vrolijk, feestelijk, maar vooral prachtig versierd. Een blazersensemble speelt een intrada. Hoogleraren en docenten dragen kleurrijke mantels. Door het gangpad schrijdt, in een mooi ontworpen fluwelen toga, de tot eredoctor te benoemen Tsjechische president Vaclav Havel. Een fantasievol vormgegeven plechtigheid volgt. Met na afloop een receptie op de zonnige binnenplaats van de academie. Daar mocht ik de nieuwe doctor een hand geven. Ik was na afloop ontroerd. Thuis hing boven mijn bureau een kopie van de fax waarmee de schrijver Havel zijn warme dank overbracht aan PEN International, Amnesty International en AIDA voor alle steun. De Tsjechoslowaakse regering was gezwicht en had hem vrijgelaten. Niemand vermoedde dat deze zachtmoedige, dappere man ooit president zou worden.

Ik was maar één druppeltje geweest in de stroom die de vrijlating bewerkstelligde. Maar ik wist voorgoed dat alle druppeltjes tellen. En dat steun aan kunstenaars in het buitenland soms zomaar ineens effectief kan zijn. Havel kwam vrij en werd president. Breyten Breytenbach kwam vrij en liet weer van zich horen. Maar nee, de 100 kunstenaars in Argentinië kwamen niet terug⁴.

Een kantoor of spontane acties

AIDA NEDERLAND kreeg warme steun. Maar het verwierf nooit het grote aantal leden en donateurs dat we hadden verwacht. Misschien was het naïef te veronderstellen dat bijna alle Nederlandse culturele organisaties en verenigingen zich wel zouden aansluiten en dat minimaal tien procent van de professionele kunstenaars dat zou doen. Maar ook als je rekening houdt met al actieve betrokkenheid van velen bij PEN International of bij Amnesty International moet je vaststellen dat de totale respons teleurstellend was.

AIDA heeft naderhand subsidie bij het rijk aangevraagd en gekregen. (Ik was er niet meer bij betrokken en ik was het er zeker niet mee eens: het moest een verantwoordelijkheid van de kunstwereld zelf blijven). Daarna werd het onderdeel van de BIS- bureaucratie, kwam er een negatief advies van de Raad voor Cultuur en verdween AIDA NEDERLAND van de radar.

Nu aarzel ik. Eerst schreef ik deze zinnen.

De culturele sector moet internationale samenwerking en solidariteit als een vast onderdeel van het werk zien. Daar hoort een permanent soort ‘task force’ bij die – in goed overleg met Amnesty International – direct kan inspelen op acute situaties van kunstenaars in het nauw. De ‘task force’ kan ook een soort normenkader opstellen opdat we niet bij iedere crisis weer opnieuw moeten nadenken over wat onze houding over boycots moet zijn. Met name Dutch Culture speelt hier ook een rol in, maar in hoofdzaak ligt de verantwoordelijkheid bij de kunstwereld zelf.

En daarna kwam deze tekst.

Bij iedere internationale crisis, zoals nu rond Oekraïne, ontstaan er spontaan initiatieven. Die zijn vaak het krachtigst en hoeven geen lange adem te hebben. Hooguit kunnen ze voor wat ondersteuning en communicatie terugvallen op bijvoorbeeld Dutch Culture of Kunsten 92. Dit ontstaan van spontane initiatieven is, denk ik, doeltreffender dan iets te institutionaliseren, misschien zelfs te subsidiëren, te bureaucratiseren en daarmee op afstand te houden van kunstenaars en andere directe sympathisanten.

Ik ga voor de tweede variant.

Hans van Manen en de boycot

Je kunt kunstenaars steunen die door hun regime worden klemgezet. Je kunt ook kunstenaars afvallen die te dicht op hun foute regime zitten. Zoals de Russische dirigent Gergiev die overal op de wereld wordt weggejaagd. Bij zulke types is het vrij duidelijk: ze maken bewust, uit eigenbelang, hun keuzes en je moet ze laten vallen. Maar een algemene boycot die sporters en kunstenaars treft die geen schuld dragen, niet achter hun leiders staan, zich niet kunnen of durven uitspreken en die de dupe worden van de situatie?

De jarige Hans van Manen heeft het boycotbeleid bekritiseerd. Hij vindt dat de Russische artistieke gemeenschap binnen onze grenzen welkom moet zijn. Kunst is bij uitstek een middel om internationaal met elkaar in gesprek te blijven. Ik ben het daar mee eens, mits je dat middel ook echt aangrijpt om in gesprek te komen en mits je eerlijk kunt zijn. Ook als het niet iets uithaalt.

Ik had beter niet thuis kunnen blijven, maar had voor het gazon van het Witte Huis moeten kiezen.