De Oostenrijkse politicus Jörg Haider bestempelde haar werk als Weltkatzenmusik. Toen zijn extreemrechtse Freiheitliche Partei Österreichs in 2000 toetrad tot de regering, leidde dit tot massaprotesten. Tijdens een zo’n bijeenkomst laakte Olga Neuwirth (Graz, 1968) onder de titel ‘Ich lass mich nicht wegjodeln’ diens anti-intellectuele en anti-culturele agenda. De rest is geschiedenis: Haider reed zich in 2008 te pletter, Neuwirth is still going strong en geldt internationaal als een van de belangrijkste componisten van haar generatie. Zij is dit jaar focus componist van het Holland Festival.
Neuwirth groeide op in een artistiek en vooruitstrevend milieu, met een bekende jazzpianist en pianodocent als vader, een literair bevlogen vrouw als moeder en een avant-gardecomponist als oom. Bij haar in eigen woorden ‘hippie-achtige’ familie was het een komen en gaan van kunstenaars en musici, waaronder ook veel Afroamerikaanse jazzgrootheden. Op haar twaalfde schreef ze hierover al een theaterstuk, dat nog werd uitgevoerd in het schooltheater ook.
Spel met identiteiten
Dit alles klinkt idyllischer dan het was, want de schaduwzijde van de vrijheid-blijheid-mentaliteit van haar ouders was dat ze ‘als kind overal mee naartoe gesleept werd en willekeurig ergens te slapen werd gelegd’, zoals ze in 2015 vertelde in een interview. Bovendien bewogen haar ouders en hun vrienden zich voortdurend ‘op de rand van zelfvernietiging’, zodat ze als puber het paradoxale gevoel had hen te moeten behoeden voor de ondergang. ‘Je leert daarbij veel menselijke afgronden kennen’, verklaarde ze in hetzelfde artikel.
Van jongs af aan volgt de vroeg volwassen geworden Olga Neuwirth onverschrokken haar eigenzinnige weg. Zij durft stelling te nemen en tegen de stroom op te roeien en trekt veel op met de controversiële Oostenrijkse sterauteur Elfride Jelinek; net als deze Nobelprijswinnares bepleit ook zij vurig de vrouwenzaak. Dat ze maatschappelijk geëngageerd is, graag onze duisterste drijfveren onder de loep neemt en gefascineerd wordt door wisselende identiteiten, lijkt haast vanzelfsprekend.
Al op haar 22e overrompelt zij het nieuwemuziek-publiek met de op teksten van Jelinek geïnspireerde mini-opera’s Der Wald en Körperliche Veränderungen. De eerste is een aanklacht tegen de milieuvervuiling, waarin ze een bos als handelend personage opvoert. In de zwart-komische Körperliche Veränderungen wordt de gewichtigdoenerij van mannen op de hak genomen: de traditionele gezagsverhoudingen blijven zelfs intact nadat Tarzan en Jane van stem én van rol gewisseld hebben.
Bloederige opera Bählamms Fest
In 1999 breekt Neuwirth internationaal door met haar eveneens op een libretto van Jelinek gebaseerde ‘animatie-opera’ Bählamms Fest, waarin een familie elkaar op gruwelijke wijze te lijf gaat. Hoofdpersoon Theodora begint een affaire met haar zwager, half wolf, half mens. Haar minnaar maakt een aantal bloederige slachtoffers alvorens hij haar in de steek laat. Dat Theodora hierna niet gek wordt, of zich wanhopig van de rotsen werpt, kunnen we beschouwen als Neuwirths opgestoken middelvinger naar de gangbare operapraktijk.
Zoals veel van haar leeftijdgenoten werkt Neuwirth vaak met elektronica en video. Een van haar eerste projecten is Canon of Funny Phases, die ze in 1989 samen met haar zus Flora maakt. Een animatiefilm van één minuut wordt direct achter elkaar op zestien verschillende videoschermen getoond, als een strenge muzikale canon. Voor de vermaarde Quay Brothers componeerde ze in 1993 muziek voor een Coca Cola-commercial. Nadat het bedrijf deze als ‘schadelijk voor de jeugd’ had afgewezen, gebruikten de Brothers deze voor hun animatiefilm The Calligrapher. – Het Britse duo tekent in dit Holland Festival overigens voor de vormgeving van de opera Theatre of the World van Louis Andriessen.
Mens versus machine
In 2003 gooit Neuwirth hoge ogen met haar ‘video-opera’ Lost Highway, naar de gelijknamige film van David Lynch, waarvoor opnieuw Jelinek de tekst levert. Vijf jaar later componeert ze Kloing! voor pianist en interactieve video, waarin zij bestaande (teken)filmbeelden doorsnijdt met live opnames van het podium. In dit tragikomische stuk gaat een pianist de strijd aan met een computer, die de toetsen van zijn instrument aanstuurt en hem uiteindelijk het spelen geheel onmogelijk maakt. De Italiaanse pianist Marino Formenti presenteerde zondag 5 juni de Nederlandse première in de Stadsschouwburg.
Zondag 19 juni speelt fagottist Patrick Gallois in het Bimhuis het speciaal voor hem gecomponeerde Torsion, voor fagot solo en tape. Dit stuk is geïnspireerd op de door Daniel Libeskind ontworpen nieuwbouw voor het Joods Museum in Berlijn. Vijf verticale betonnen schachten symboliseren de leegte die ontstond door de Endlösungspolitik van de nazi’s. Neuwirth maakte geluidsopnames in de vijf verlaten ruimtes, die op evenzoveel momenten in het duizelingwekkend virtuoze betoog van de fagottist doorsnijden.
Een dag eerder, zaterdag 18 juni, brengt Ensemble Intercontemporain in de Gashouder het pièce de résistance: Le Encantadas. Neuwirth voltooide dit avondvullende werk voor zes ruimtelijk opgestelde ensemblegroepen, samples en live elektronica in 2015. Het is vernoemd naar de gelijknamige novelle van Herman Melville. Deze omvat tien filosofische ‘schetsen’ van de Galapagos eilandengroep, die zowel hun enorme schoonheid als hun desolate onherbergzaamheid beschrijven.
Op zoek naar de onpeilbaar diepe zee ging Neuwirth naar Venetië, waar ze op haar zestiende in de Chiesia di San Lorenzo de première hoorde van Prometeo, van haar inspirator Luigi Nono. In deze ‘tragedie van het luisteren’ (eveneens in de Gashouder uitgevoerd tijdens het Holland Festival van 2014) wordt de luisteraar omringd door zangers en musici, wier klanken elektronisch worden bewerkt. De wereldpremière in 1984 maakte een onuitwisbare indruk op de jonge Neuwirth.
De San Lorenzo is tegenwoordig gesloten voor het publiek, maar toen Neuwirth de kerk in 1997 door toeval toch kon betreden, werd ze zó getroffen door haar bijzondere akoestiek, dat ze besloot deze te conserveren. Bij wijze van ‘akoestische monumentenzorg’ legde ze de akoestische verhoudingen samen met een technicus vast in een computerprogramma. Zo kan ze deze overhevelen naar andere ruimtes, zoals nu de Amsterdamse Gashouder.
Le Encantadas is een denkbeeldige, ruim zeventig minuten durende muzikale reis langs verschillende eilanden. De akoestiek wordt elektronisch zo gemanipuleerd dat we ons nu eens midden in de immense ruimte van de San Lorenzo wanen, dan weer in een benauwd achterkamertje. Neuwirth weeft ook opnames van klotsend water, luidende kerkklokken, pratende mensen en zelfs een aria van de Japanse cyberdiva Hatsune Miku door haar betoog. Zo ontstaan uiteenlopende luisterervaringen, die de componist zelf omschrijft als ‘een fictieve avonturenroman’.
De vervreemdende klankwereld die Neuwirth ons voorschotelt in Le Encantadas is voor de één betoverend en meeslepend, voor de ander wellicht Weltkatzenmusik.
Nederlands 
English (UK) 
Français 
