Tristan und Isolde is de ultieme liefdesverklaring

“Dat klinkt anders. Een beetje verdrietig.”

Ik heb net F, B, D♯ en G♯ gespeeld. Beter bekend als het Tristan-akkoord. Maar dan op gitaar. Mijn publiek bestaat uit vijftien kleuters. Ze vinden dat ik een mooie boot heb getekend en helpen me even later met het tekenen van sterren en bloemen terwijl ze “Kijk toch uit! kijk toch uit!” zingen. We gaan verder, ik teken de zee, bootjes die te laat komen, een groot hart en verdeel dan de schetsen – de bootjes en het hart zijn het meest gewild, maar het kasteel doet het ook goed. Dat Tristan en Isolde nu dood zijn, maar voor altijd samen, dat is ook prima. Niks geks aan.

Wanneer ik het schoolplein afloop, hoor ik een van de kleuters schreeuwen: “kijk toch uit! kijk toch uit!” Geen idee wat er aan de hand is. Waarschijnlijk valt er een van een step of uit het klimrek. Maar de wijze van schreeuwen is anders. Of verbeeld ik me dat? Het zou zo maar kunnen. Het Tristan-akkoord doet gekke dingen met mensen.

Bestaat er een opera die zoveel impact heeft als Wagners Tristan und Isolde? Filosofen als Nietzsche en schrijvers als Baudelaire wijdden welhaast dronken beschouwingen aan de opera en de berg Tristan-literatuur heeft sindsdien reusachtige proporties aangenomen. “Dit is geen muziek. Dit is de chaos! Dit is demagogie, godslastering en waanzin! Dit is geparfumeerde walm, waarin het bliksemt. Dit is het einde van alle moraal in de kunst!” roept de pianoleraar uit Thomas Manns Buddenbrooks verontwaardigd uit als hij gevraagd wordt iets uit de opera te spelen.

Alleen Mark Twain bleef kalm en was vooral verbaasd over de collectieve waanzin van de toehoorders: “I feel strongly out of place here. Sometimes I feel like the one sane person in the community of the mad.” Maar “it’s better than sex,” schreef Jeanette Winterson een eeuw later, “Take four hours of Wagner twice weekly. It will keep you sane and make you better in bed.”

Soms denk ik dat Winterson gelijk heeft. En ik weet zeker dat Twain ook gelijk heeft, want ik voelde me nogal ‘out of place’ nadat ik voor het eerst Tristan und Isolde had gezien.

Ik herinner mij hoe ik na afloop als verdwaasd de trappen van de Utrechtse schouwburg afliep. Ik liep daar en toch weer niet. Zelden was ik me er zo bewust van dat ik door mijn ene been voor het andere te zetten me voortbewoog, ondertussen de andere schouwburgbezoekers ontwijkend. Die simpele handeling, die alledaagse werkelijkheid, kwam me op dat moment als volkomen surreëel voor, ja, belachelijk bijna. De vier uren daarvoor, in een donkere en magische wereld vol abstracties en gekunsteldheid schenen zoveel echter. Ik liep naar buiten, stapte in een auto, en pas enkele uren later werd de ‘echte’ wereld weer enigszins reëel. Enigszins, want dat ik tegen beter weten in en wanhopig verliefd was op mijn reisgenoot hielp niet.

Maar hoe verleidelijk het ook is om vooral jezelf in grote kunstwerken terug te vinden, dat is niet de kracht van Tristan und Isolde.

Ik herinner mij een uitvoering in Amsterdam, met een gekmakende enscenering, maar waarbij de ouverture zo adembenemend moor door Simon Rattle werd ingezet dat een goede vriend bijkans begon te hyperventileren. En in de tweede akte snakte ik zelf naar adem, toen ‘Habet Acht’ van Brangäne letterlijk uit de hemel leek te komen. Uiteraard ging ik een week later opnieuw, louter om dat effect nogmaals mee te maken – Tristan  und Isolde is verslavend.

Maar tevergeefs, want Tristan und Isolde raakt je keer op keer, maar telkens op een ander moment. Zo wilde ik mijn haren wel uit het hoofd trekken bij het begin de derde akte in Rotterdam dankzij de fenomenale videoprojecties van Bill Viola – ondanks dat ik die maten al ontelbare malen had gehoord.

Verwonderlijk is dat niet. In Tristan und Isolde zoekt Wagner de grenzen van de tonaliteit op, maar wat de muziek vooral bijzonder maakt, is dat gedurende de hele opera er een ondraaglijke spanning wordt opgebouwd door steevast toe te werken naar een harmonieus akkoord, maar daar dan op het laatste moment van weg te scheren. Het is, om maar even terug te keren naar Jeanette Winterson, het omgekeerde van te vroeg klaarkomen. Tristan und Isolde is tantrische seks, vijf uren lang – gelukkig met twee pauzes om te eten en te drinken.

Maar om dat nou aan kleuters uit te leggen.

En dat hoeft ook niet, want de plot van de opera is gemakkelijk in een tiental tekeningen te vatten en toch spannend. De muziek is eveneens goed te simplificeren. Het gevaar ontstaat pas als je alles tot in de perfectie uitwerkt.

En juist dat doet Wagner. En hij was zich terdege bewust van die mogelijke impact. “Deze Tristan wordt iets verschrikkelijks,” schreef hij aan zijn geheime geliefde en inspiratiebron Mathilde Wesendonk. “Ik ben bang dat deze opera verboden wordt – of hij moet door een slechte uitvoering het aanzien van een parodie krijgen – alleen middelmatige uitvoeringen kunnen mij redden. Een geslaagde uitvoering moet de mensen gek maken!”

In De buikspreker van God waarschuwt Martin van Amerongen voor lieden die deze opera tot hun favoriete rekenen; ze zijn óf kenners óf volkomen gestoord – wat doe ik de kleuters aan? “Als je Wagner in je leven toelaat, is dat leven nooit meer hetzelfde,” aldus Nicolas Mansfield, artistiek en zakelijk leider van de Nationale Reisopera die een jaar nadat voorganger Guus Mostart afscheid nam met Götterdämmerung een droom in vervulling ziet gaan.

Klinkt religieus?

Damn right!

Mijn vader, Bach-liefhebber en kerkorganist, haatte Wagner. Nu, het begin van de Meistersinger, dat kon nog, maar verder: “Niet te spelen troep die nergens naartoe gaat waarin je verzuipt.”

Maar niet als je leert zwemmen. En ik leerde zwemmen.

Tragedy of a friendship, de omstreden voorstelling die Jan Fabre, Stefan Hertmans en componist Moritz Eggert maakten over de relatie tussen Nietzsche en Wagner die dit jaar in het Holland Festival te zien was, besluit met deze woorden:

… wat tegenwoordig
zeer uitdrukkelijk
en tegelijkertijd vaag
‘oneindige melodie’ wordt
genoemd,
kan man zich zo voorstellen,
alsof men de zee in loopt
langzaam de vaste tred
op de bodem verliest
en zich uiteindelijk op goed geluk
aan de golven overgeeft:
men moet zwemmen.

Ik herinner me, hoe ik op vakantie in Thailand, maar het had overal kunnen zijn, me volkomen gelukkig overgaf aan een meterhoge golf. Ik liet mij meesleuren en moest zwemmen. Naar het strand. Naar mijn geliefde.

En ze glimlachte.

Net zoals ze jaren later glimlachte toen ik vertelde dat Tristan und Isolde voor iedereen is, ook voor kleuters, zelfs die van ons.

Want naast de ontelbare verhandelingen over dat ene akkoord, de filosofische inslag en die al dan niet verborgen ode aan Wagners ‘ferne Geliebte’, is Tristan und Isolde bovenal de ultieme liefdesverklaring aan het genre. En daarmee aan het leven zelf.