IDFA 2014: Kijken vrouwen anders naar de wereld? 9 kanten van een documentairepuzzel

Vroeger was filmmaken een mannenzaak. Mannen maakten films over mannen die naar vrouwen kijken – zoiets. In 1975 lanceerde filmwetenschapper Laura Mulvey het befaamde begrip ‘The Male Gaze’. Vorig jaar dook dat weer op in de verhitte discussie rond La vie d’Adèle, die prachtige film van Abdellatif Kechiche (man) over een lesbische liefde. Dus hoezo vroeger?

IDFA heeft dit jaar de tegenhanger, de Female Gaze, tot hoofdthema gemaakt. Ofwel, kijken vrouwen anders naar de wereld? Maken ze andere documentaires dan mannen? Vijftien vrouwelijke documentaireregisseurs stelden een filmprogramma samen. Zaterdag woonde ik een middag met inleiders en debat over het thema bij. Hier negen notities.

1. Bestaat die Female Gaze wel?

Twijfel overheerst. Vooraanstaand documentairemaker Kim Longinotto (Divorce Iranian Style), gespecialiseerd in vrouwenverhalen, zag ooit de gepassioneerde Zweedse tienerfilm Fucking Åmål. Ze was ervan overtuigd dat een vrouw die gemaakt moest hebben. Maar Lukas Moodysson is een man. Een stijl van documentairemaken met trefwoorden als onbevangen, observerend, inlevend etc. zou je eventueel vrouwelijk kunnen noemen. Maar veel mannen maken zulke films ook.

2. Jane Campion

Zijsprongetje. Bij dit onderwerp moet ik altijd denken aan het rondetafelgesprek in Berlijn met Jane Campion en haar co-scenarist Gerard Lee over de miniserie Top of the Lake. Ze waren het er over eens dat Jane de beste mannenrollen schreef, en Gerard de beste vrouwelijke personages.

3. Vertrouwen

Terug naar Kim Longinotto. Soms komt een vrouwelijke filmmaker ergens gemakkelijker binnen dan een man. Longinotto filmde eens in het zuiden van India in een dorpje bij vrouwen thuis – waar een man waarschijnlijk misschien geen toegang had gehad. Barbara Kopple vermoedt dat ze bij het maken van Harlan County U.S.A. als vrouw sneller het vertrouwen van de stakende mijnwerkers won.

4. Concretere hamvragen

Die vrouwelijke blik mag dan tamelijk ongrijpbaar zijn, andere aspecten zijn concreter. Hoe sterk zijn vrouwen in de filmindustrie vertegenwoordigd? Hoe vaak komen verhalen van vrouwen aan bod in documentaires? Hoe is de toegang tot financiering?

5. Statistiek

IDFA heeft haar eigen programmering van de afgelopen tien jaar aan uitvoerig statistisch onderzoek onderworpen. Van de films die aan het festival werden aangeboden was iets meer dan een derde door een vrouw gemaakt. Dit is vrijwel gelijk aan het vrouwenaandeel in de uiteindelijke programmering. Die verhouding van 1 vrouw tegenover 2 mannen is in het afgelopen decennium opvallend stabiel gebleven. Dit voor zover het documentaires betreft. In de Amerikaanse speelfilmindustrie is de verhouding veel schever. Van de regisseurs van Hollywoods top-250 was in 2013 slechts 6% vrouw.

6. Nederland

Nederland komt er helemaal niet zo slecht af. In de Nederlandse documentairecompetitie op IDFA is 52% van de makers vrouw. In de sectie Kids & Docs is dat zelfs 69%. Daar mag de ‘male gaze’ best wat meer naar voren komen, zoals een vertegenwoordiger van het festival opmerkte.

7. Gelijk maken?

Moet IDFA een 50-50 verdeling in de programmering afdwingen? Dat gaat menigeen te ver. Wel belangrijk: zorg voor gelijke verdeling bij programmeurs, jury’s etc. Het blijkt dat mannenjury’s toch iets vaker een mannelijke winnaar kiezen dan een jury met een meerderheid aan vrouwen. Iemand merkt ook op dat het niet alleen om de man-vrouw verhouding gaat. De diversiteit van perspectieven moet gewoon zo breed mogelijk zijn. Denk bijvoorbeeld ook aan culturele achtergronden.

8. Geld

Waarom is het vrouwenaandeel onder documentairemakers relatief hoog? Omdat die films goedkoper zijn. Hoe duurder de productie, hoe vaker een man aan het roer. Kan het zijn dat vrouwen bij het binnenhalen van fondsen minder geneigd zijn hoog van de toren te blazen over hun productie? Kim Longinotto gaf ooit als eerlijk antwoord dat ze nog niet wist of haar film fantastisch ging worden, wat haar woedende blikken van de producent opleverde. Het Zweedse filmfonds verdeelt geld bewust gelijk tussen mannelijke en vrouwelijke makers. In Nederland is dat geen officieel beleid, maar er wordt wel op gelet, aldus een medewerker.

9. Maar, is het nu te zien?

De Finse filmmaker Pirjo Honkasalo (The 3 Rooms of Melancholia) was onlangs jurylid op een festival. Voordat de aftiteling in beeld kwam probeerde ze te raden of de maker een man of vrouw was. Ze had alles goed.