Ik heb dus vijf minuten lang in de studio van singer-songwriter Patrick Watson gezeten. Hij speelde wat. Legde zijn telefoon in de asbak. Zei wat tegen zijn labrador. En ik kon rustig rondkijken terwijl hij speelde. Achter me, voor me. Onder en boven. Niets mooier dan bij een artiest thuis te zitten, terwijl hij speelt. En hij had geen last van me.
Het Plein van de Hemelse Vrede, Berlijn tijdens de val van de muur, Mars. Ook allemaal plekken waar ik graag zelf rond zou hebben gekeken. Je kunt wel tv kijken, maar dat is toch afstandelijk. Documentairemakers doen wel hun best om ons het gevoel te geven dat we er echt bij zijn. Door beelden te schieten en daar te gaan waar niemand durft, daar te zijn waar niemand aan had gedacht.
Maar wat nou als je er echt bij kunt zijn? Ongemonteerd, live? Maar dan zonder dat de tanks je echt plat kunnen rijden, zonder dat je echt gekust wordt door een dolblije ossi en zonder dat je acuut stikt en bevriest in de ijle atmosfeer van een vreemde planeet?
Het moment komt steeds dichterbij dat we niet meer zelf op reis hoeven om midden in de actie te staan. DocLab, het innovatieve onderdeel van het documentairefestival IDFA, dat nu in Amsterdam mee te maken is, laat zien hoe dichtbij dat moment is. Dankzij Oculus Rift, een 3D-videobril, en computers die eindelijk bizar grote hoeveelheden data aankunnen, is het mogelijk om ergens te rond te kijken, terwijl je er niet werkelijk bij hoeft te zijn.
Immersive reality noemen ze het bij DocLab, en dat is precies wat het is: onderdompeling. Dit gaat verder dan de virtuele realiteit, waarmee je niet bestaande dingen via je telefoonscherm aan de werkelijkheid kunt toevoegen. Immersieve realiteit doet dat, maar het transporteert je ook naar een andere plek. Waar je alles meemaakt zonder zelf fysiek geraakt te worden. De Oculus Rift is een stap op weg naar de totale illusie. Het is een draagbare toepassing van een technologie die al vele jaren onderzocht wordt.
In 2005 maakte ik al een installatie van Eric Joris mee, de Vlaamse pionier op dit gebied. Ik zat alleen vast aan een wagentje met zware computers, er liep iemand met me mee en op mijn rug hing een laptop. Maar waar hij een stap verder gaat met het scheppen van totale uittredingservaringen (doodeng om opeens te ontdekken dat je achter jezelf aan loopt), is het bij het IDFA om iets anders begonnen: uiteindelijk speelt ook hier de vraag of het bij documentaire media gaat om het simpelweg tonen van de nieuwswaardige werkelijkheid elders, of om er een eigen verhaal mee te vertellen.
Wie daar een prachtige voorzet voor geeft, is videokunstenaar Arnout Mik. Zijn werk, dat onlangs nog te zien was in een overzichtstentoonstelling in het Stedelijk Museum van Amsterdam, verkent de grenzen van de documentaire. Hij maakt meestal gebruik van acteurs en decors om beelden te scheppen die verontrusten, zonder dat je precies weet wat er aan de hand is, waar al die mensen zo opgewonden over zijn en wat er in godsnaam links van de camera gebeurt.
In De Brakke Grond in Amsterdam is nu Raw Footage te zien. Een werk uit 2006. Volledig samengesteld uit echt, niet geënsceneerd materiaal van videojournalisten van Reuters. Maar waar je in het journaal alleen beelden ziet die een duidelijk verhaal vertellen, koos Mik voor de beelden die het journaal niet halen. En die tonen een totaal andere werkelijkheid: we zien beelden uit de burgeroorlog in Joegoslavië, zonder commentaar, zonder te weten wie de good guys zijn, en wie de criminelen. Al na een minuut ben je totaal in verwarring: de ongerustheid die je vaak voelt bij het kijken naar Miks bedachte werk, is opeens de ongerustheid van de toeschouwer in een echte oorlog: je spreekt de taal niet, weet niet wat die schreeuwende soldaat bedoelt, snapt niet of die magere mannen op weg zijn naar een trainingskamp of een executie.
Mik bereikt dit effect nog op een ouderwetse manier door juist de ongemonteerde werkelijkheid te tonen. Stel dat het een stap verder gaat. Stel dat de journalist in kwestie beelden van een 360 graden panoramacamera live uitzendt, en dat wij met zijn 400 miljoenen via 3D-camera’s meekijken. En dat een paar van ons wel achterom kijken, terwijl de cameraman alleen vooruit kijkt. En dat wij wel zien wie het geweer op hem richt. Je staat erbij, maar hoeft niet zelf te vrezen voor je leven. Het enige waar je je in zo’n toekomst druk om kunt maken is je geweten.
Nederlands 
English (UK) 
Français 
