Jiří Kylián toont met Free Fall voor het eerst zijn fotowerken. Hij vertelt gedreven over zijn ontdekkingen, zijn inspiratie, en Sabine.
Het huis in Den Haag waar Jiří Kylián nu meer dan dertig jaar woont straalt levensvreugde uit. Warme kleurtonen, geurende bloemen, een classicistische inrichting en toch gezellig. Onmiskenbaar de ‘touch of a woman.’ Die vrouw is Sabine Kupferberg, de levenspartner en muze van Jiří Kylián. Zij speelt een prominente rol in de nieuwe foto-installatie van de choreograaf annex fotograaf.
‘Het onderwerp, of zoals je wilt het voorwerp van de tentoonstelling is Sabine. Zij is in staat emoties te tonen die ze door de jaren heen heeft ervaren en de manier waarop ze die kan uitdrukken wordt rijker en rijker.’
Eigenlijk kun je niet spreken van een fototentoonstelling, het is meer dan dat.
‘Free Fall is een fotografische, theatrale installatie. Foto’s hangen niet gewoon aan de muur, ze worden ook op een speciale manier belicht. Je loopt eigenlijk door een labyrintachtige gang.
De foto’s die ik nam zijn van de voorkant van Sabine genomen en tegelijkertijd van de achterkant. Het was ingewikkeld om dat voor elkaar te krijgen. Want de ene camera mag de andere camera niet zien en de belichting kan aan beide kanten niet hetzelfde zijn. Er zijn dus twee belichtingplots nodig en in een honderdste van een seconde moet dat ene shot lukken.’
Dat klinkt heel technisch.
‘Ik had goede hulp van fotograaf Joris-Jan Bos, en Loes Schakenbos die de belichting deed. Maar zelfs het afdrukken van de foto’s was lastig. De foto’s moesten in een precieze hoek op elkaar passen en dan ook nog de voor- en achterkant van de foto.’
Al met al een uniek project?
‘Het was een nieuwe ervaring voor het hele team, we hebben er allemaal wat van geleerd. Het is ook heel spannend en ik raak er helemaal opgewonden van. Omdat ik bezig ben met een heel andere benadering. Ineens ben ik hier bezig met ‘bevroren’ beweging. Ik noem dat zo omdat ik een foto zie als een uitsnede van tijd: als een guillotine ontleed je een moment enerzijds van het verleden en anderzijds open je de weg naar voren, naar de toekomst.
Sabine werkt ook met een pop die tien jaar geleden is gemaakt, voor Far Too Close. Het gekke is dat Sabine geconfronteerd wordt met een tien jaar jongere versie van zichzelf in die pop. Dat heeft direct te maken met ons alter ego, de tegenstrijdige krachten die in ons bestaan in ons werken. De donkere, agressieve kant en de lieve, die spiegelen erin door.’
Wil je dat in Free Fall laten zien?
‘Ik zou willen dat het zo overkomt. Om dat te versterken zie je daarom ook puzzels. Iedereen, jij, ik, is uiteindelijk een puzzel.’
Jiří neemt me mee naar de voorkamer. Daar ligt een een rond doek op de grond met erop een patroon van het labyrint van de kathedraal van Chartres. Erboven zal in Free Fall langzaam een grote foto ronddraaien met een witte en zwarte zijde. Uitvoerig en gefascineerd legt de choreograaf en fotograaf uit hoe het licht van een spotje tegen de foto reflecteert en evenredig op de grond een schaduw projecteert. Door toeval ontdekte Jiří dat de reflectie een volkomen cirkel aflegt na eerst op de as versneden te zijn tot slechts een streep. Dankzij zijn uitleg voltrekt zich in mijn verbeelding alvast een indrukwekkend schouwspel af.
‘Ik heb eerst een model gemaakt. Hoe bestaat het dat die reflectie een hele cirkel aflegt? Een soort eureka-gevoel kreeg ik erbij.’
Zaterdag 7 mei is om vijf uur de opening. Ga je wat zeggen?
‘Jazeker. Vooral omdat ik hulp kreeg van een jongeman uit Zwolle, Herman Henniphof, die het voor elkaar kreeg om aan al mijn idiote wensen te voldoen. Hij heeft wonderlijke dingen voor mij gemaakt. Ik moet zeker iets over hem zeggen tijdens de opening. Iedereen moest voor Free Fall trouwens dingen doen die ze nooit eerder deden.‘
Je wilt vernieuwen, niet zozeer grenzen verleggen als wel ontdekken wat nog meer mogelijk is?
‘Ik wil altijd ietsje verder dan waar ik ben. Standaard werk boeit me niet zo. Ook als je iets probeert en het niet lukt, heb ik dat liever dan wat je al weet.’
Is Free Fall in een van de zalen van Korzo te zien?
‘Eigenlijk in een studio. Er is theaterbelichting nodig en voldoende vloeroppervlakte.’
Kunnen er wel vijftig mensen tegelijk de tentoonstelling in om alles goed waar te nemen?
‘Er zullen hooguit steeds zo’n twaalf mensen binnen zijn. Daar zien we op toe. Maar goed, bij de opening zijn er wellicht zo’n honderd mensen en dan later in de week is het maar afwachten.’
Dat klinkt bescheiden voor een uniek project.
‘Misschien zeg ik maar wat, ik ben er dan ook vreselijk enthousiast over!’
Geestdriftig pakt Jiří meteen een iPad, schuift naast me op de bank aan en laat een filmpje zien zodat ik een goede indruk krijg. Ik zie een fraaie en modern ingerichte ruimte waarbij alle attributen als geheel een kunstwerk vormen. Foto’s in opeenlopende grootte, draaiende foto’s, foto’s met een sequentie van bewegingen.
De brochure vertelt over het thema ‘art and artificiality’ maar je noemde eerder een foto met iets duivelachtigs, het alter ego, en er is hier en daar prominent in beeld een appel te zien.
‘Free Fall heeft met al die dingen te maken. Met krachten in het onderbewustzijn, die de raarste dingen met je kunnen doen. Ik heb er best veel over te zeggen, maar net als in mijn balletten laat ik het liever over aan de toeschouwer om er iets uit te halen.’
Hoe lang duurt een bezoek binnen de installatie?
‘Ik heb een paar houten banken opgesteld aan de zijkanten. Het moet een soort meditatieve plek zijn. Niet meteen een, twee, drie naar buiten. Ik hoop dat mensen er de tijd voor nemen om rustig te kijken.’
Je bent zo’n twee jaar bezig met filmisch en fotografisch onderzoek. Waar staat Free Fall in dit proces?
‘Dit is eigenlijk de eerste keer dat ik een openbare tentoonstelling houd. Ik werk nu zeker een half jaar aan dit project. En ik ben best gewend om met objecten te werken en met belichting en met modellen van toneelontwerp, maar dit was echt een flinke klus. Bij een model dat ik van Free Fall maakte viel me op dat het eenvoudige verschrikkelijk moeilijk bleek. Tegen het wetenschappelijke aan zelfs.’
Ook je balletten konden voor dansers zeer gecompliceerd en gedetailleerd uitgewerkt zijn, met ingewikkelde ritmes en vernuftig tellen van de maat. Dit technische aspect komt ook terug in je fotowerk.
‘Dat vind ik ook het mooie aan techniek, de uitstraling ervan. Vooral wanneer een danser vanuit zijn geest er iets aan toevoegt. Net als het thema van Free Fall: art and artificiality. Een kunstenaar vindt het vreselijk als je zijn werk kunstmatig noemt, maar natuurlijk is het ook kunstmatig. Als ik bijvoorbeeld Sabine vraag woede te tonen, (wrroefgg doet Jiri indringend voor, RB) dan is het gespeelde woede. Hoe goed ze gevoelens ook naar voren kan brengen – en dat kan ze als geen ander – het is nog steeds volledig kunstmatig.’
Ik heb het idee dat waarachtigheid van belang is voor je. Truthfulness. Die je ontdekt in techniek, en in het performen.
‘Ik had een lerares op school en die eiste dat ik een stuk bleef herhalen tot het waar was. ‘Nu heb je me pas geraakt’, zei ze dan. Daar stond je van te trillen. De enige manier tot dat moment te komen was dat je erin moest geloven. Door concentratie en techniek.’
Techniek klinkt wat kil. Is het meer een kwestie van een wil: nu ga ik het geloven?
‘Alles is techniek, is een statement van Sabine. Alles is techniek.’
Hoe kom je tot het idee van een vrije val: Free Fall?
‘Als je geboren bent, begint je vrije val. Dat hangt ervan af hoe hoog je geboren bent, tot je boem op de grond valt. Doodgaat.’
Waarom vallen? Je kunt bijvoorbeeld ook stellen dat je vanaf je geboorte opstijgt.
‘We have gravity. Daarom ook de appel in Free Fall, die verwijst naar Newton en zijn ontdekking van zwaartekracht. Maar het is een symbool van de mens die geboren is en die doodgaat. Daarom is Sabine ook alleen in de installatie. Jij, ik of wie dan ook hebben in principe niet per se een ander nodig. Je moet het vooral met jezelf zien te doen: je mankementen, je ziekten, je tegenstrijdigheden. Daarvoor loop je in het labyrint. Eenvoudig en toch gecompliceerd.’
Als Sabine zegt: alles is techniek, zeg jij dan: alles is contrast?
‘Zeker. Yin en yang. Twee tegenstrijdigheden.’
Er is begrijp ik ook muziek bij Free Fall?
‘Ja, Kunst der Fuge van Bach. Ik ben een Bach-fan al sinds mijn vijftiende. In zijn muziek sluiten cirkels, wat ik ook in Free Fall terug laat komen. Ik noemde eerder labyrinten en puzzels: het mooiste labyrint ooit geschreven is Kunst der Fuge. Ongelooflijk dat een mens dat kon componeren. Maar het is bij de installatie hoofdzakelijk stilte en van vier kanten hoor je af en toe delen uit Kunst der Fuge. Natuurlijk gespeeld door Glenn Gould.’
Welke fotografen inspireren jou?
‘In ieder geval Josef Koudelka en Josef Sudek. Koudelka is een beroemde fotograaf, hij heeft een tentoonstelling in Antwerpen dit jaar. Hij maakte een schitterend fotoboek, dat heet De Zwarte Driehoek, van een regio met kolenmijnen die delen van Tsjechië, Polen en Duitsland bestrijkt. Ik gaf het boek ooit aan toen Koningin Beatrix. Zij was er zo van onder de indruk dat ze bij een bezoek aan Tsjechië niet het mooie, oude Praag bezocht maar juist naar die mijnen wilde. Toen ik later aan de dansfilm Car-Men werkte, ook in de regio daar, wilde ik het boek weer hebben. Maar dat kon je alleen op internet voor duizend euro kopen, heel duur. Nu kende een vriend van me Koudelka. Hij dronk een fles slibowitz met hem en vroeg: ken je Jiří Kylián? Die is fan van jou. Nee, de fotograaf kende me niet. Ja, zei de vriend, hij heeft jouw boek aan de koningin gegeven en nu wil hij een ballet maken over die mijnen. Daarop gaf Koudelka mij zijn boek, met een voorwoord erin geschreven.’
Jiří zoekt het boek op en laat het me zien. Je kunt het brede fotoboek met prachtige foto’s van verlaten, uitgestrekte mijnlandschappen uitvouwen tot een panorama. Met aan de binnenkant een fraai handgeschreven voorwoord, van een waarschijnlijk beschonken kunstenaar.
Is het werk van Koudelka van invloed op jouw fotografie?
‘Eigenlijk meer Josef Sudek. Hij woonde vlakbij ons om de hoek in Praag, waar ik hem vaak zag. In de oorlog had hij een arm verloren. Met een oude Kodak uit 1898 met houten poten, glasnegatieven en een doek waar je met je hoofd onder moest bukken, ging hij wel honderd keer naar dezelfde plek om een foto te maken. Totdat het licht perfect was. Toen kon je nog niet kiezen uit duizend digitale opnames.’
Wat voor een camera gebruik je zelf?
‘Ik heb een oude Leica uit 1936 en gebruikte ook een oude Kodak. Normaliter werk ik met een Nikon maar voor Free Fall huurde Joris-Jan Bos voor mij een Canon.’
Gaat Free Fall reizen?
‘Ja, het gaat naar Lyon, naar Praag en waarschijnlijk naar Stuttgart. Maar ik zou het prachtig vinden als het ook elders in Nederland te zien is. Het liefst in een kleine theaterzaal.’
Je exposeert in Lyon, en het nieuws ging dat Jiří Kylián er ook als choreograaf weer aan de slag gaat?
‘Dat van Lyon is een beetje opgeblazen. Ik ben er met plezier artist in residence: ze voeren al stukken van me op sinds 1980, ik geef er wellicht workshops, we laten het stuk East Shadow zien en Free Fall gaat er naartoe. Ik heb aangegeven dat mocht het ooit tot een creatie komen we over het idee kunnen praten. Dat is alles.’
Choreografie is nu niet aan de orde?
‘Je kunt stellen: ik heb er niet zo’n trek in, maar het is niet op. Ik heb bijvoorbeeld voor een Jiří Kylián-avond in Monte Carlo onlangs een stukje gemaakt voor een grappig, kort filmpje voor de directeur.’
Eigenlijk zeg je, werken met menselijke beweging staat even on hold.
‘Nee, het is juist dat ik via fotografie werk met menselijke beweging on hold! (Lacht) Maar serieus, ik hou nog steeds van dans en theater en dat houdt nooit op. Alleen, de stilte van een foto, dat vind ik – als maker vooral – geweldig. Dat fascineerde me al als klein jongetje.’
Heb je plannen of ideeën voor een nieuw fotografie project?
‘Nog niet. Maar het gevaar is groot.’
Free Fall van Jiří Kylián is vanaf zaterdag 7 mei 2016 te zien in het Korzo theater. Kijk voor meer informatie en bezoektijden.
Nederlands 
English (UK) 
Français 
