Een tentoonstelling die onze blik op migratie en migranten centraal stelt, ons migratiebeleid kritisch bejegent, maar niet in makkelijk pamflettisme vervalt, dat is ‘Voices outside the echo chamber’.
Vrijdag 29 april opende in de Tolhuistuin de expositie “Voices outside the echo chamber“– een expositie van Framer Framed, de Amsterdamse organisatie die al jaren de beeldtaal in onze kunsten bevraagt en becommentarieert. Immers, in een globaliserende wereld zou die beeldtaal ook mogen globaliseren en niet moeten blijven hangen in een bijna aandoenlijk Westers narratief. Waar Framer Framed – de naam spreekt boekdelen – jarenlang nomadisch was, is de organisatie sinds 2014 voor haar exposities neergestreken in de Tolhuistuin.
Daar weet Framer Framed mooie samenwerkingen te realiseren. Zo was de opening van deze expositie niet alleen een vernissage, maar tevens aanleiding om de live-performance €urovisions te programmeren, de openingsfilm van het Beeld voor Beeld festival te ‘hosten’, en met dit totaalpakket aansluiting te vinden bij het Ongekend Bijzonder Festival.
€urovisions
€urovisions is een live cinema performance, voortgekomen uit een project van de European Cultural Foundation. Die stichting initieerde Doc Next Network, een netwerk van jonge Europese mediamakers, vaak met een migranten-achtergrond, om verhalen van migratie, die we niet in reguliere media terugvinden, te tonen. Dat gebeurt onder de vlag van ‘Remapping Europe – a remix project’ waarin één principe centraal staat: ‘het remixen van media als een methode om het dominante beeld van migranten in Europese samenlevingen te herzien, heronderzoeken en heroverwegen.’ Want zo stellen de makers in het Remapping-project: ‘Migrants have entered European countries but they haven’t entered the public sphere.’
Uit de database aan korte films die dit opleverde, distilleren vier jonge vj’s live-performance van een uur, begeleid door een dj. De drie vj’s zitten achter laptops, de dj achter een draaitafel en laptop, achter het viertal een scherm. Op dat scherm soms bekende beelden uit de media van afgelopen jaar (de verdronken Aylan Kurdi), maar veel vaker krijgen we fragmenten van een ongeziene wereld voorgeschoteld: een mensensmokkelaar die ons vertelt dat hij visser was, maar daarvan niet meer kon leven, dus dat hij wel ‘rais’ op smokkelaarsboten moest worden; beelden van migranten die vertellen hoe ze zich voorbereiden op een tocht in een verborgen laadruimte onder auto’s; mensen die vertellen hoeveel personen onder een vrachtwagen kunnen hangen; die vertellen hoe ze zich soms ‘geen mens meer voelen, maar beesten’ en – ook een terugkerend thema binnen de expositie – hoe technologie hen steeds meer ontmenselijkt en tot ‘ongewilde data’ reduceert.
Niet alleen aan de buitengrenzen van de EU (ondertussen de dodelijkste grens ter wereld, schrijven Henk van Houtum en Leo Lucassen in hun aankomende boek ‘Voorbij Fort Europa’) maar ook in opvangcentra. Deze ‘edit’ van €urovisions toont een lijn die ons meeneemt van de noodzaak van mensen om te vluchten, via de verschillende manieren waarop dat gebeurt, naar de vaak onverschillige of zelfs vijandige (er wordt opvallend hard gekucht door het publiek bij de eerste keer dat Wilders in beeld verschijnt) houding die migranten ten deel valt, om te eindigen bij een paar clips waarin migranten zich afvragen of wij, Westerse mensen, wel gelukkig kunnen zijn in de gouden kooi die we voor onszelf geconstrueerd hebben. Een gouden kooi waarin we ons leven leiden, onwetend – of wegkijkend – van de drama’s die ook in onze naam plaatsvinden. Want ‘alles wat we op televisie zien, is in scene gezet,’ vertelt een migrant over ons Europese leven, als hij in zijn vertrekland terug is gekeerd.
Voices outside the echo chamber
Dan naar de expositie zelf. Ook die vertrekt vanuit de premisse dat we ons niet genoeg realiseren wat er in onze naam wordt uitgevoerd door instanties als Frontex, wat er gebeurt in vluchtelingenkampen ‘in de regio’ of hoe mensen de ‘Mare Monstrum’ oversteken. Daar maken een boel mensen zich gelukkig wel druk over – ze zijn terecht woedend – maar of het per se goede kunst oplevert is soms de vraag. Wie op zoek is naar cijfers of naar precieze data kan immers ook de rapporten van ‘The Migrant Files’ tot zich nemen. Van kunst verlangen we toch dat het niet alleen politiek is wat de klok slaat, maar dat die ons ook esthetisch weet te raken, en enige ambivalentie kan oproepen.
Ik zelf krijg altijd een beetje jeuk als ik in de inleiding bij een expositie zinnen lees als ‘de dialectische relatie tussen de paradigma’s van mensenrechten en grenzen vormt het uitgangspunt van de tentoonstelling’, maar gelukkig staan de zinnen eronder wel in Nederlands dat voor grote delen van de bezoekers begrijpleijk is. Wat curator Katayoun Arian (Teheran, 1984) met de expositie Voices outside the echo chamber. Questioning myths, facts and framings of migration wil, aldus nog steeds de inleiding, is ons buiten de ‘echo chambers’ [hints]de informatie bubbels waarin we leven en die het steeds moeilijker maken om andere meningen tot ons te nemen, omdat we op bijvoorbeeld sociale media alleen gelijkgestemden volgen[/hints] te krijgen. Buiten die ‘informatiebubbels’ zouden we ons zicht hervinden op ‘de complexiteit van menselijke verplaatsing en ontheemding.’ Dan zitten we niet langer vastgeroest aan onze dagelijkse stokpaardjes over grenzen, migratie en mensenrechten. Kom maar door, dacht ik, en ik liep de ruimte in. In die ruimte waren een paar kunstwerken speciaal voor de openingsshow van €urovisions uitgezet, dus zag ik niet alles.
Het eerste wat ik wel zag, was “Dictionary of Military Terms” van Maryam Monalisa Gharavi, wat voor een kunstenaar natuurlijk een prachtige naam is. Het is een video drieluik waarin de vaktermen van het United States Department of Defense Dictionary of Military and Associated Terms worden voorgesteld als een abc van ‘empire’, doordat ze worden gecontrasteerd met moderne oorlogsmiddelen en de hand van de kunstenaar die de letters schildert. Pas toen ik weer de ‘M’ voorbij zag komen, had ik door dat ik het gehele alfabet nauwgezet had bekeken. Fascinerend hoe de daadwerkelijke oorlogskracht nooit in militaire handboeken staat, en altijd als neutraal wordt gepresenteerd. Inderdaad, de vergelijking met onze taal over migratie ligt voor de hand. Ook de tweede installatie van Monalisa speelt met dat contrast tussen schuld en onschuld: in “Apparent Horizon II” wordt dat zelfde Amerikaanse woordenboek afgezet tegen de poëtische vertaling ervan door Monalisa.
Nooit terugkerende verledens
Hierna kon ik niet kijken naar het werk “In-Formation” van Harun Farocki, omdat dat scherm tijdelijk was uitgezet. En dus liep ik door naar de materiële infographic die Foundland maakte van de eettafel van een Syrische familie. Op die tafel, “Friday Table” zien we een familiestamboom, zien we foto’s van hun samenzijn, maar zien we bovenal hoe een familie uiteengerukt kan worden door oorlog. Terwijl de één naar Egypte kon ontkomen om de oorlog in Syrië te ontvluchten, moest een ander naar Libanon uitwijken. Zoals een neef naar Europa vluchtte, migreerde een nicht naar de Verenigde Staten.
Of zij ooit weer allemaal aan dezelfe tafel zullen zitten? Ook een tweede werk van Foundland raakt aan de privésfeer: voor “Ground Plan Drawings” vroegen zij vluchtelingen de plattegrond te tekenen van de huizen die zij moesten verlaten. Ook hier dringt het besef van een voorgoed verloren verleden zich op.
Zo roept ook het werk “ThE right tO RighT/WrOnG” een verleden op. In dit geval het verleden van December 1949, toen de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens net was aangenomen en een rem op wat nu mensenrechtenschendingen heten aanstaande leek. Kunstenaars Libia Castro en Ólafur Ólafsson spelen met die ooit beloofde toekomst en tonen via hun manifest dat die mensenrechten nog nooit universeel zijn geweest. Zou het niet beter zijn dat te erkennen?
De installatie “IKNOWVERYWELLBUTNEVERTHELESS*” van Banu Cennetoglu was voor de opening verplaatst, net zoals de video “The Negotiation” van Kaya Behkalam & Azin Feizabadi even was uitgezet. Ik ga nog maar eens terug om de complete expositie te bekijken, al kon ik de lijst van “various people from four fundamental and intertwining scopes of the migratory control system” van Daniela Ortiz mee naar huis nemen, net als de “ThE right tO RighT/WrOnG” krant.
Dan zal ik zeker het zeer gelaagde en schitterend vormgegeven werk “Conflicted Phonemes” van Lawrence Abu Hamdan nog een keer bekijken. Zelfs na meerdere keren (het was al bij Casco Projects in Utrecht te zien) fascineren de mechanismen waarmee Somaliërs op basis van hun accent al of niet in de asielprocedures terechtkomen ontzettend. De vermeende neutraliteit van ons rechtstelsel blijkt ook hier weer minder neutraal dan het pretendeert te zijn.
Die boodschap ligt er gelukkig niet duimendik bovenop, maar besluipt je tijdens het bekijken van de werken. Juist als je plaats hebt genomen in de audiosculptuur “Bosbolobosco#6” en een koptelefoon hebt opgezet, slaat het toe. De stem zei:”I want you to feel safe, to think back to that safe place. Commit some time to reconnect to that place where you can relax a little.” Ik kan dat, maar heel veel mensen om ons heen niet. Omdat er geen veilige plekken meer bestaan om naar terug te keren. Dat is geen vrolijke gedachte, en zeker niet de meest gangbare in mijn ‘echo chamber’.
Toch maakt de expositie je niet neerslachtig, maar geeft ze je een kunstzinnig en strijdbaar gevoel. Hopelijk komt dat ook tijdens de uitgebreide randprogrammering aan bod. Want exposities als deze, die hebben we nodig.
Te zien van 29 april tm 3 juni
Openingstijden: dinsdag tm zondag, 14:00 – 22:00
Framer Framed (in de Tolhuistuin), IJpromenade 2, Amsterdam
Nederlands 
English (UK) 
Français 
