Ken je dat? Dat je soms langer naar het bijschrift kijkt dan naar het schilderij? En dan nog vooral naar wie de kunstenaar is, want die geportretteerde kennen we meestal toch niet meer? De Vlaamse portretten op de tentoonstelling Zuiderburen in het Mauritshuis draaien dat op een intelligente manier om. Maar eerst meer over de uitgebreide samenwerking van het Mauritshuis met het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen (KMSKA).
Het is bijna het Rijks van Vlaanderen aan het worden: het KMSKA is al sinds 2011 gesloten voor een grootscheepse renovatie. ‘Er is al vaak aan het gebouw wat wij in Vlaanderen noemen gebricoleerd’, zegt directeur Manfred Sellink, ‘maar er was nu een masterplan nodig voor techniek én infrastructuur.’
Een gesloten museum biedt ook kansen. Onder het motto “Dicht maar dichtbij” exposeert het KSMKA stukken door het land en over de grens. Sellink: ‘Reizende exposities dwingen een museum opnieuw naar de eigen collectie te kijken.’
Vijftiende tot zeventiende eeuw
De tentoonstelling in het Mauritshuis is daar een voorbeeld van. De beide musea selecteerden samen met Katlijne Van der Stighelen van de KU Leuven een serie portretten op het hoogste niveau. Portretten die bovendien een vrij lange ontwikkeling laten zien: van vijftiende-eeuwse werken tot zeventiende-eeuwse.
Pavloviaans dacht ik meteen: ‘Ah, de kunstenaar. Maar wat gek dat ik geen enkele kunstenaar ken!’
Op vier werken uit de Mauritshuis-collectie en één uit het Rijksmuseum na komt alles uit Antwerpen. Samen te zien in de tentoonstellingsruimte van het Mauritshuis, aan de technische installaties waarvan tijdens de zomer ook “gebricoleerd” is. Maar daar zie je als bezoeker niets van.
Intiem ontwerp
De tentoonstellingszaal is intiem ingericht door Jelena Stefanovic, eerder verantwoordelijk voor onder andere het spiegelontwerp van Hollandse zelfportretten in hetzelfde museum. Boven elk portret duidelijk leesbaar een naam. Pavloviaans dacht ik meteen: ‘Ah, de kunstenaar. Maar wat gek dat ik geen enkele kunstenaar ken!’ De namen zijn dan ook die van de geportretteerden.
En dat is hoe deze tentoonstelling de bezoeker wil laten kijken: naar de geportretteerde. Van de wilskrachtige, maar opportunistische Philippe de Croy tot de bescheiden, hoewel rijke en machtige Nicolaas Rockox en zijn vrouw. Om uit te vinden wie de kunstenaar is moet je op het bordje spieken.
Dan lees je bijvoorbeeld waarom de geportretteerde juist deze schilder inhuurde, en waarom de kunstenaar zijn object juist op die manier afbeeldde. Het brengt je even terug naar de tijd waarin het portret gemaakt werd – en waarin de geportretteerde meestal ook bekender was dan de schilder. Dat is nu wel anders, want de vertegenwoordigde kunstenaars zijn onder anderen Quinten Massijs, Hans Memling, Jacob Jordaens en Anthony van Dyck.
Restauratie
Eén portret verdient bijzondere aandacht. Veruit de meest markante kop, Portret van Abraham Grapheus (foto in header), is niet door de geportretteerde besteld. Schilder Cornelis de Vos maakte deze beeltenis van de huismeester van het Antwerps Sint-Lucasgilde van kunstenaars op eigen initiatief en bood het aan voor de gildekamer. Het bleef altijd in Antwerpen, behalve een uitstapje naar Parijs tijdens de Franse bezetting. Het ook afgebeelde gildezilver overleefde die tocht niet: het werd omgesmolten.
De Vos wilde zijn veelzijdigheid tonen aan beroemde gildecollega’s
Claire Toussat van het KMSKA restaureerde het werk speciaal voor deze tentoonstelling. Onder veel bruine vernis bleek het in bijna perfecte staat te zijn. De Vos heeft zeer fijne schilderstechnieken afgewisseld met ruigere verfstreken, vermoedelijk om zijn veelzijdigheid te tonen aan beroemde gildecollega’s als Jordaens.
Calvarieberg in Galerie Willem V
In totaal telt de tentoonstelling vierentwintig portretten uit de periode 1400-1700. Vierentwintig ontmoetingen met zuiderburen uit het verleden. Intussen gaat de samenwerking gewoon door: van 9 november tot en met 7 januari 2018 komt De Calvarieberg van Antonello da Messina van Antwerpen naar Galerij Willem V. Dit kleine zusje van het Mauritshuis toont ieder najaar een internationaal topstuk uit bruikleen.
Op dit moment al heeft Jan Steens vertolking van het spreekwoord Zoals de ouden zongen, piepen de jongen tijdelijk gezelschap van een werk uit Antwerpen met hetzelfde thema van Jacob Jordaens.
Breugel in Antwerpen
Of het Mauritshuis straks ook werk aan Antwerpen gaat uitlenen kan directeur Emilie Gordenker nog niet zeggen: ‘De openingstentoonstelling van het KMSKA na de renovatie wordt Bruegel. Er zijn nog geen plannen voor bruiklenen maar ik kan me niet anders voorstellen dan dat we ook in de toekomst zullen samenwerken.’
Zuiderburen. Portretten uit Vlaanderen 1400-1700. Mauritshuis Den Haag, te zien van 7 september 2017 tot en met 14 januari 2018.
