Nick van der Heyden, queer circusartiest, oogstte een instemmende lach uit een zaal vol circusstudenten in Tilburg. Hij vertelde net dat hij een nieuw elan had gevonden door zijn performances als acrobaat voortaan als drag queen te doen. ‘Daar vonden ze hier op school wel wat van. Daar was het nieuwe circus toch vooral een zaak van zo simpel mogelijke outfits en vale t-shirts.’ Hij zette door en is nu een van de voorlieden van de laatste vernieuwing in het circus.
Circusfestival Circolo, inmiddels al een dik decennium actief in Nederland, volgt de ontwikkelingen in het circus op de voet. Ze gaan minder voor de grote acts, maar focussen op de nieuwe – of ervaren – makers die op zoek zijn naar andere wegen. Die wegen kunnen van overal op de wereld komen, maar zijn nu vooral in het westen van Europa te vinden, niet alleen omdat de vrijheid daar groot is, maar ook omdat oorlog en pandemie momenteel de wegen naar Rusland en het Verre Oosten een beetje lastiger hebben gemaakt.
Reactie op lege glitter
Het seminar waarmee het festival van 2022 officieus opende op 19 oktober, bood een mooie inkijk op de laatste ontwikkelingen, en die gaan, net als in de rest van de wereld, over identiteit en diversiteit. Artiesten zijn op onderzoek uit naar wat hun drijft, en hoe ze hun persoonlijkheid tot inzet van hun kunst kunnen maken.
Daar past Nick van der Heyden, met zijn queer house-act, goed in. Hij brengt kleur in een wereld die daar een tijdje niets van moest hebben. Want het nieuwe circus, dat was toch ook een beetje een reactie op de glitter en showbizz van het oude circus. Het was ook een reactie op het Cirque du Soleil waarin de act belangrijker is dan de artiest die hem uitvoert. De soberheid van het circus van de jaren tien van deze eeuw had echter ook iets benauwends, ervoer Van der Heyden. In de promovideo uit 2013 hieronder is Van der Heyden te zien in de toen gangbare outfit.
Pas toen hij voor een vriend in een club op Ibiza een show mocht opzetten waarin alles zo gek mogelijk moest, hervond hij zijn enthousiasme. Nu is hij deel van een beweging die op een heel eigen manier de glitter en glamour in het circus terugbrengt.
Altijd het vrouwtje
Circus als een nieuwe, verhalende of abstracte, vorm van podiumkunst is een ontwikkeling die dus schoksgewijs gaat. En iedereen moet daar nu zijn eigen taal in vinden. Amanda Homa, een Braziliaanse met Japanse roots, ervoer dat toen ze in Frankrijk (het Mekka van de Europese circusvernieuwing) op de circushogeschool studeerde, en later met een mannelijke witte partner een eigen show opzette. ‘Ik ontdekte dat, wat we ook deden, we heel traditioneel bekeken werden. Ik was toch vooral het vrouwtje en mijn witte partner de man. Nu zijn we aan het werk om dat beeld te veranderen, maar het is heel hardnekkig.’
Ook etniciteit speelt een rol, zo ervoeren zij en een paar medestudenten van haar die ook uit Latijns Amerika afkomstig waren: ‘Wat we ook deden, men vond het gelijk ritueel en mystiek, omdat dat nu eenmaal hoort bij het beeld dat mensen hebben van Brazilië. Deed ik een oefening heel traag, vond men dat gelijk typisch Japans, omdat men vindt dat Japanse kunst over vertraging gaat.’
Amanda’s weg om als mens gezien te worden, en en niet als vertegenwoordiger van een vooroordeel over een volk of cultuur, passen in de ontwikkeling naar een kunst die persoonlijker is dan het op imponeren gerichte spektakel van het oude circus.
Derde hand
Tijdens het seminar kwam daarover ook Karim Randé aan het woord. Voor hem was de nieuwe identiteit, die hij in het circus had gevonden, heel concreet. De acrobaat had bij een circusongeluk een gecompliceerde enkelbreuk opgelopen, die na een aantal operaties bovendien een wondinfectie bleek op te leveren. ‘De pijn was onverdraaglijk, en verder behandelen zou betekenen dat ik nooit meer in het circusvak terecht zou komen. Die gedachte kon ik niet aan. Ik vroeg de doktoren om mijn been vanaf iets onder te knie te amputeren, zodat ik met een prothese verder zou kunnen.’
Nu bespeelt bij alweer een jaar of vijf de circuspodia met een act die in sommige opzichten extremer is dan hij kon doen met twee gezonde benen. Sterker nog, zijn laatste innovatie betreft er één waardoor hij nu kan klimmen met drie handen, in plaats van twee.
Groot voordeel is ook dat hij, met zijn aanstekelijke energie en komische talent, zijn stompje ook als huisdier kan inzetten: ‘al zal ik mijn prothese nooit buiten een circuscontext op die manier afdoen, want mensen willen er nogal eens van schrikken.’
Militaire acrobaten
Wat Circusfestival Circolo – vanaf donderdag 20 oktober tot 30 oktober in Tilburg – in ieder geval duidelijk maakt is dat circus een serieus te nemen kunstvorm is geworden, althans in Europa. In Marokko is dat nog anders. Daar heeft acrobatiek wel een hele lange traditie, zo vertelde Sanae El Kamouni, oprichtster van de Groupe Acrobatique de Tanger, een gemengd multicultureel circusgezelschap.
De volgelingen van Moussa, een mystiek geleerde uit de 15e eeuw, zijn een gilde van acrobaten die vooral gespecialiseerd zijn in de menselijke piramide. Die specifieke vorm van acrobatiek verwierf faam in de middeleeuwen, omdat het een techniek was om bij het beleg van een stad zonder ladders een stadsmuur te kunnen beklimmen. In de 19e eeuw werd het een soort kloosterorde, met vaste rituelen en gebruiken. De Groupe Acrobatique de Tanger wil het talent dat er in Marokko is, een beetje losmaken van de strenge tradities van de Moussa, en zoekt daarvoor juist contact met andere tradities uit Afrika en uit Europa.
De show die ze nu brengen is kleurrijk en dynamisch, en best europees, of moeten we zeggen ‘frans’ in zijn levensvreugde en gevoel voor drama.
Toeëigening done right
Tijdens de presentatie in haar Keynote op het seminar liet Sanae een videoboodschap zien van een van de artiesten, een danser uit Kameroen. Deze rapper en hiphopartiest vertelde hoe blij hij was dat hij zich vormen en verhalen toeëigende van alle culturen die hij tegenkwam, van de 130 volksculturen in zijn eigen land, tot hiphop, moderne dans en westerse acrobatiek: ‘We kunnen als mens alleen maar beter worden als we elkaars cultuur in ons opnemen.’
In Tilburg kunnen we daar tien dagen lang aan meedoen.
Goed om te weten
Nederlands 
English (UK) 
Français 
