De Russische ziel ontleed: religie en wodka zorgen voor morele dilemma’s

Door Willem Jan Keizer

Rotterdam – Met dank aan dirigent Valeri Gergjev krijgen we meer zicht op het enorme reservoir aan Russische componisten. Rodion Sjtsjedrin bijvoorbeeld. Vorig jaar werd een pianoconcert van hem uitgevoerd, zondagavond was dat in de Doelen diens opera voor het concertpodium ‘The Enchanted Wanderer’, naar het boek ‘De Betoverde Zwerver’ van Nikolai Leskov. De opera is opgedragen aan dirigent Lorin Maazel die in 2002 in New York ook de première dirigeerde.

Het enige werk waarmee Sjtsjedrin in ons land enige bekendheid verwierf is zijn bewerking voor strijkorkest en vijf slagwerkers van Bizet’s ‘Carmen’. Omdat Sjtsjedrin (geboren in 1932) nooit de moeite nam om lid te worden van de communistische partij moest hij wachten tot de val van de Muur en het IJzeren Gordijn eind 1989 om uiteindelijk aan het internationale muziekleven deel te kunnen nemen. Sindsdien woont hij deels in München, deels in Moskou. Erkenning kreeg hij voor balletten en opera’s op inmiddels klassieke thema’s als ‘Anna Karenina’ en ‘De Dode Zielen’.
Leskov noemt Sjtsjedrin ‘de meest Russische van alle schrijvers’. In ‘The Enchanted Wanderer’ klopt dat wel: het verhaal koppelt diepe religiositeit naadloos aan die Russische tweede natuur, het nuttigen van eindeloze hoeveelheden wodka, met alle narigheid van dien. Met zijn verhaal probeert Sjtsjedrin diverse dilemma’s vorm te geven, van eenvoudige – wel of niet de drinkebroer uithangen – tot duivelse die gaan over leven en dood. De componist laat vooral de taal en de melodielijnen samengaan. De begeleiding in het orkest staat geheel ten dienste hiervan. Het ene moment is het Ivan zelf die de verhaallijn vertelt, op andere momenten is dat een derde persoon.
Qua vormgeving is het verhaal wat warrig, het ene moment cantate en het andere moment opera. De melodieën zijn sterk geënt op religieuze muziek uit Rusland. De opera begint en eindigt zelfs met klokgelui.
Deze opera is niet echt heel erg diepgravend. Het verhaal wordt verteld en dat is het dan wel. De vormgeving op het podium paste wonderwel bij de techniek die de Doelen sinds de verbouwing in ruime mate voorhanden heeft. Het centrale deel bestaat uit een Rood Korenveld waar het geknisper van de geknakte aren een extra dimensie geven.
Qua zang was deze uitvoering top: het koor van het Mariinsky Theater uit St. Petersburg, Kristina Kapoestinskaja als Groesja en de bas Sergei Alexasjkin als Ivan overtuigen volledig. Valeri Gergjev bedwong het Rotterdams Philharmonisch Orkest met een cocktailprikkertje in de hand. Maar je blijft je afvragen of deze opera wel beklijft. Simpelweg omdat er ondanks de fraaie muziek te weinig diepgang in zit en er te weinig te raden overblijft.

Grote zaal de Doelen: Gergjev Festival. Rotterdams Philharmonisch Orkest, Koor van het Mariinsky Theater, diverse solisten o.l.v. Valeri Gergjev. Rodion Sjtsjedrin: The Enchamted Wanderer. Bijgewoond: zondagavond

Het verhaal:

De geestelijke Ivan Severjanovitsj Fljagin wordt sinds lang lastiggevallen door de geest van een monnik die hij ooit doodde. Als een Mephisto draait die om Ivan heen om hem uiteindelijk via een flinke portie overredingskracht eerst weer aan de fles te krijgen en vervolgens aan de vrouw. Dat laatste gebeurt met hulp van een groot geldbedrag, geld dat Ivan van de prins in bewaring kreeg. Deze prins nam Ivan in dienst na diens vlucht uit gevangenschap bij de Tartaren Hij merkte Ivan’s gave om met paarden om te gaan op. De prins echter troggelt Ivan zijn vrouw, de zigeunerin Groesja af maar laat haar na verloop van tijd zitten om te gaan trouwen met een ander. Groesja en Ivan ontmoeten elkaar weer en de zigeunerin smeekt Ivan haar te doden omdat zij anders de prins en zijn nieuwe bruid van kant zal maken. Ivan gaat hier tot zijn eigen ontsteltenis op in en doet boete in het klooster.