Gisteravond speelde Nazmiye Oral samen met een grote groep Turkse collega’s voor de derde en voorlopig laatste keer de voorstelling Niet Meer Zonder Jou. Het is een intieme en overweldigende theaterproductie van Adelheid Roosen, Female Economy & Zina, mede geproduceerd door en opgevoerd tijdens het Holland Festival in Broedplaats De Vlugt, far west in Amsterdam-Slotermeer.
Scheurend sterven noemt Nazmiye Oral het, wanneer je door je ouders en je naaste familie wordt afgewezen, ontkend, gemanipuleerd en uiteindelijk vermorzeld, omdat je op een of andere manier niet voldoet aan de archaïsche regels van de geloofsgemeenschap waarin je opgroeide. Het levert een duivels dilemma op: jezelf ontkennen, liegen en zwijgen over de ware aard van je bestaan, óf breken met je familie en je voorgoed laten verbannen naar de wereld der ongelovigen.
Liefde eisen
Niet Meer Zonder Jou, geschreven door Oral en geregisseerd door Adelheid Roosen, laat zien dat er een uitweg is, mits ouder én kind bereid zijn samen een dappere toer uit te halen. In een even scherp als liefhebbend j’accuse legt Oral de dubbele moraal van de wereld van haar moeder bloot. Maar ze geeft in het geënsceneerde gesprek ook alle ruimte aan haar moeder om die traditionele logica te praktiseren, of het nu om religieuze verplichtingen gaat of sexuele moraal. Dit levert soms hilarische, soms verbijsterende discussies op, maar het leven en laten leven lijkt Havva Oral te hebben overtuigd. Ze is bereid om, net als haar dochter, iemand als zichzelf te spelen ten overstaan van een publiek.
Gewaagder nog is de liefde die Oral claimt. In Niet Meer Zonder Jou weigert zij niet alleen de verbanning, maar eist ook de liefdevolle aandacht op voor ieder kind, van iedere ouder. De eeuwige verwijzing naar god, gebod en gemeenschap, steeds maar gesteld boven de relatie met het eigen kroost, wordt als onmenselijk en onaanvaardbaar naar de prullenmand verwezen. De repressieve kantjes van de befaamde Nederlandse tolerantie krijgen hiermee haast onopgemerkt een flinke zet. In krachtige taal schopt Oral de oeroude poldermentaliteit voorbij de gelaten machteloosheid, die door het devies van leven en laten leven zo vaak wordt bedekt.
Voorhuid, eer, schaamte en wraak
Gaat het bij Nazmiye Oral vooral om existentiële vrijheden en blijkt de hoogste prijs die zij ooit betaalde de voorhuid van haar eerste partner te zijn – in ruil voor toestemming voor hun huwelijk – sommige andere aanwezigen vertellen over veel ingrijpender consequenties van de familiedruk. Naast verhalen over het verbreken van ieder contact is er ook Adnan, die als eerwraak-deskundige een man bijstaat die de keuze heeft zijn overspelige ex te vermoorden of zichzelf van het leven te beroven. Maar er is gelukkig ook Semra, die geen hoofddoek meer draagt, maar toch haar dochtertje regelmatig overlaat aan de liefhebbende zorg van haar zeer gelovige ouders. Of Sinan, die met zijn Armeense vriend Ara op de foto ging, in weerwil van de Turkse ontkenning van de genocide.
Grote Jihad
Het zachte tapijt, de gezellige kussens, de openhartige verhalen en de opwindende discussie zijn een warme bedding voor de pijn en schaamte, verbijstering en afkeer, die door de hunkering van de kinderen en de weigering van de ouders wordt voortgebracht. De voorstelling is een subtiele combinatie van theater en therapie, van documentaire en fictie, van weerbarstige coming-out en kalme reflectie. Een gespeeld gevecht dat ternauwernood van de echte strijd is te onderscheiden.
De theaterregels waarborgen een veilige afstand. De realiteit van de verhalen drukt de toeschouwers en de spelers nog eens zachtjes met de neus op de feiten. Als een intiem ritueel zijn we getuige van een coming out, stomweg als mens. Oral legt uit hoe de kleine Jihad verlangt van een moslim dat hij zijn mede-moslims verdedigt tegen aanvallen van niet gelovigen. “Maar de grote Jihad, mam, hoe zit het met de grote Jihad?” Oral legt de innerlijke of grote Jihad uit als zelfreflectie en vraagt zich af hoe dat zich verhoudt tot de dubbele moraal, die de wereld van haar moeder zo kenmerkt.
Zachtjes wordt de orde van de moeder doorbroken, terwijl tegelijkertijd haar centrale rol daarin ook wordt bevestigd. Deze win-winsituatie is verleidelijk, maar wordt gelukkig nooit voorgesteld als een uitgemaakte zaak. De voorstelling toont ondubbelzinnig de eenzame strijd die mensen dagelijks leveren met het conservatieve wereldbeeld van hun ouders en de gemeenschap waarin die zich nu eenmaal geborgen weten.
Het publiek speelt in Niet Meer Zonder Jou een bijzondere rol. Als alternatieve, extended family van de ‘helden’ in de voorstelling, vertegenwoordigen zij het cosmopoliete of seculiere wereldbeeld, dat in achtereenvolgende emancipatiegolven dit soort problemen met traditie en orthodoxie te boven zou zijn gekomen. Maar niet alleen hoef je geen traditionele moslim-ouders te hebben om op ingrijpende wijze met ze overhoop te liggen over hoe je je leven leidt. De gedachte dat er meer nodig is dan het liberale leven en laten leven om een maatschappij in al zijn diversiteit leefbaar te houden, dat dit zorg en aandacht vergt, en dus tijd en geld en handen aan allerlei bedden en tafels en werkbanken, rammelt als een onuitgesproken politieke boodschap in de voorstelling mee.
Kleinschalig en hoogwaardig
Hopenlijk krijgen de drie voorstellingen een vervolg in een tournee buiten het festival. De kleinschaligheid van de productie, waardoor in de voorbereiding en tijdens de opvoering zorg en intimiteit gewaarborgd zijn, is eigen aan alle projecten van Zina. Het betekent ook dat Niet Meer Zonder Jou zich niet leent voor grootschalige verspreiding. Zina is artistiek en emancipatoir, het maakt theater dat er toe doet, juist door die kleine schaal. Het is fijn en belangrijk dat het Holland Festival dat uitdrukkelijk weet te waarderen.
English (UK) 
Nederlands 
Français 
