Jan Peter Gerrits: loyale luis in de pels bij Couperusbewerking Toneelgroep Amsterdam

In het laatste deel van ‘boeken der kleine zielen’ zit de ooit in ongenade gevallen Constance in het donkere en tochtige landhuis waar vroeger haar onwillige schoonouders woonden. Constance trouwde tegen hun zin met hun enig kind, baron Henri van der Welcke. Constance’s en Henri’s zoon Addy is het enige wat deze twee mensen verbindt. Liefde voor elkaar is er nooit geweest. Hooguit lust en daarna eergevoel. Samen met de restanten van Constance’s sjieke Haagse familie schuilen ze in de luwte van het echte leven.

Toneelgroep Amsterdam speelt literatuur. En niet zomaar literatuur. Maar werken van Couperus, een van de grootste schrijvers die ons land in de 19de eeuw heeft voortgebracht. Louis Couperus brak door met zijn wervelende feuilleton ‘Eline Vere’, over een theatrale en gevoelige freule en haar besognes in het Haagsche upperclass milieu.  Toneelgroep Amsterdam bracht en brengt ‘ Stille Kracht’, ‘Dingen die voorbijgaan’ en ‘Kleine Zielen’ op de planken. Prachtige boeken met diep doorvoelde personages, die worstelen met hun verlangens, hun verleden en hun (on)vermogen om zich te ontworstelen aan de gebruiken van hun tijd. Naar aanleiding van de laatste van de drie, ‘Kleine Zielen’ ging ik driemaal in gesprek met bewerker Koen Tachelet (1), dramaturg Jan Peter Gerrits (2) en actrice Maria Kraakman (3). Op zoek naar een antwoord op de vraag hoe je van een omvangrijk, reflectief en talig werk zoals ‘boeken der kleine zielen’ (vier delen) theater kan maken, dat recht doet aan de schepping van Couperus. En wat was de bijdrage van deze drie mensen, twee achter en een voor de schermen, aan deze laatste voorstelling van regisseur Ivo Van Hove?

Omgevallen boekenkast

Een grauwe maandagochtend, ik fiets over de Sarphatistraat door stromende stortregen. Een vriendelijk ogende man van in de vijftig komt me tegemoet in de brasserie van de Amsterdamse Stadsschouwburg. We bestellen twee cappuccino en ik breek het ijs met het inkoppertje dat het ‘echt Couperusweer’ is buiten. Hij formuleert aarzelend en zorgvuldig, bescheiden maar zonder de eigen inbreng bij het maken van het toneelstuk Kleine Zielen weg te wuiven. Omdat we beiden dramaturg zijn gaat het gesprek niet alleen over de schrijver Couperus, maar ook over de manier waarop Gerrits in deze repetitieperiode zijn eigen rol vormgaf.

De rol van de dramaturg is namelijk een vrij ongrijpbare. Ieder proces is anders, iedere tekst, ieder team, iedere regisseur is anders. Het clichébeeld van de dramaturg als ‘de omgevallen boekenkast’ en verder niets, komt zelden voor. Ook regisseurs en acteurs zijn belezen en weten de weg naar google en de bibliotheek heus wel te vinden. Persoonlijk vergelijk ik dramaturg zijn nooit met een boekenkast, maar met een redacteur. Iemand die meedenkt met een afstand en betrokkenheid. Punten verbindt en helpt punten te zetten.

Loyale luis in de pels

 

Gerrits introduceert zichzelf als ‘een freelancer met de nadruk op free’. Dit is niet zijn eerste samenwerking met Ivo van Hove, ze gaan ver terug samen. Hij werkte recent mee aan Lazarus van Van Hove en tien jaar geleden aan Romeinse tragedies. Zo’n 22 jaar geleden begon hun samenwerking bij A streetcar named desire van Het Zuidelijk Toneel.

Hij weet wat er van hem verwacht wordt bij deze regisseur: met een eigen wereld komen. Gedachten formuleren die nog niet eerder hardop verwoord zijn. Een uitdaging bij deze productie, omdat een aanzienlijk deel van de acteurs en artistiek medewerkers ook al betrokken waren bij Stille Kracht and Dingen die voorbijgaan. Er was dus al veel gedacht en gezegd over De Schrijver and Zijn Thema’s toen Gerrits aan boord van het artistieke team stapte.

Hij nam de rol aan van de ‘loyale luis in de pels’. Dat wil zeggen, dat hij niets voor vanzelfsprekend aannam. Waarom doen personages wat ze doen? Waar komt het drama vandaan? Wat is de motivatie van acties? Om van literatuur levend gedreven theater te maken heeft was een vertaalslag nodig. Niet alleen gemaakt in de ingenieuze bewerking van Koen Tachelet, maar ook door de spelers die al die broedende wachtende dolende ‘Kleine Zielen’ lichamen van vlees en bloed zullen geven.

Het leven is een droom

Bij Kleine Zielen zijn meer Streetcar-medewerkers van destijds betrokken. Zoals vormgever Jan Versweyveld, componist Harry de Wit en de acteurs Chris Nietvelt en Steven Van Watermeulen. De sfeer van veiligheid en vertrouwdheid sloot de jonge garde niet buiten, maar gaf ze juist de ruimte om mee te denken en zaken in te brengen, schetst Gerrits. Gerrits vindt Couperus en zijn hunkering en verlangen goed bij Van Hove passen.

Juist nu, zegt hij, nu ze de vijftig zijn gepasseerd. Je hebt al geleefd, je staat nog midden in het leven en er is ook nog een toekomst waar nog keuzes voor gemaakt kunnen worden. Van Hove wilde deze voorstelling graag met een positieve noot eindigen. Dat was een pittige uitdaging maar Gerrits is tevreden over het eindresultaat. In de boeken der Kleine zielen blijft iedereen uiteindelijk waar ie is en ondervindt dat ”de enige weg naar vooruitgang is aanvaarding van het huidige” is.

In deze voorstelling is er wel degelijk hoop te zien. Hoop in de schoonheid van muziek, hoop in de dromen van een ander leven.  Een van de meest verheffende scenes in de voorstelling is als Maria Kraakman als de voluptueuze, aardse Mathilde gaat schaatsen. Onder begeleiding van de galopperende pianomuziek van Harry de Wit lijkt het of ze vliegt. Mathilde, die tegen wil en dank vastzit aan haar ziekelijke schoonfamilie voelt zich even volkomen vrij en dat moment pakt niemand haar af.

Voetnoot

Ik ben nieuwsgierig of Gerrits gaandeweg een personage het meeste is gaan koesteren. Iedere dramaturg heeft zinnen, scenes en karakters waar je aan hecht omdat het je inzicht geeft, in het stuk en soms ook in jezelf.

Gerrits roemt de onafhankelijkheid en de persoonlijke ontwikkeling van Constance. En hoe de geknakte Marietje moed en kracht weet te vinden. Maar wat hem zelf verraste was zijn ontluikende sympathie voor Henri, de speelse jongensachtig gebleven man van Constance. Die zijn hele schoonfamilie opvangt en onderhoud ter wille van zijn vrouw en zoon. Zonder Henri en zijn huis en kapitaal zou deze macabere doch niet-liefdeloze woongroep niet bestaan. Maar zijn grootste droom, een autootje om lekker hard te kunnen scheuren, schiet er daardoor bij in. In de voorstelling loopt Henri (acteur Steven van Watermeulen) constant hoopvol en zeer aandoenlijk met een schaakbord rond. Wie wil er met hem spelen?

Gerrits noemt Henri “Een vergeten iemand, een voetnoot in de geschiedenis, die desondanks de kunst van het dromen in zichzelf heeft weten te behouden.”  Deze omschrijving van Henri is stiekem een hele mooie metafoor voor de rol van de dramaturg.

Zonder gaat het niet, maar je merkt er, als het goed gaat, niks van.

 

Kleine Zielen is nog tot en met 18 november 2017  en van 24 januari tot en met 3 februari 2018 te zien in de Amsterdamse stadschouwburg.

De Stille Kracht speelt weer 9 tot en met 22 december 2017

Dingen die voorbijgaan speelt van 24 januari tot en met 3 februari 2018.