Componist Henryk Górecki: kunst of kitsch?

A.s. zaterdag, 14 februari 2015, dirigeert Reinbert de Leeuw het Radio Filharmonisch Orkest in de Vierde Symfonie van de Poolse componist Henryk Górecki (1933-2010) in de NTR Zaterdagmatinee. Górecki vestigde in 1992 in één klap zijn naam, toen de cd van zijn Derde Symfonie als een vuurpijl naar de top van de klassieke hitlijsten schoot. De opname van deze Symfonie van droevige liederen met de Amerikaanse sopraan Dawn Upshaw is sindsdien meer dan een miljoen keer over de toonbank gegaan – een wapenfeit dat weinig componisten op hun conto kunnen schrijven.

http://youtu.be/bPhrG82nV2c

De wereldpremière in 1977 was trouwens geen succes. Pierre Boulez, collega-componist  en grootinquisiteur van de avant-garde riep na afloop ‘merde!’, critici spraken van ‘decadent vuilnis’ en van ‘een eindeloos durende tocht langs drie volksliederen’. Górecki trok in dit meeslepende werk de deur van het modernisme met een ferme klap achter zich dicht. [Tweet “Górecki trok met zijn Derde Symfonie de deur van de avant-garde met een ferme klap dicht”]Met zijn tonale harmonieën en meezingbare melodieën maakte hij een lange neus naar alle wetten van de atonale en seriële muziek. – Een doodzonde in de jaren zeventig, maar een onweerstaanbaar pre in de meer op beleving gerichte jaren negentig. Sindsdien woedt de discussie: is de muziek van Górecki kunst of kitsch?

Dat Reinbert de Leeuw, dé voorvechter van de avant-garde in Nederland Górecki’s Vierde Symfonie dirigeert, kunnen we opvatten als een getuigenis à décharge. De Leeuw brak al eerder een lans voor diens muziek, toen hij in 1989 met zijn Schönberg Ensemble de wereldpremière dirigeerde van het speciaal voor hen geschreven Kleines Requiem für eine Polka. Dat dit stuk met zijn simpele ritmiek en harmoniek unaniem werd neergesabeld door de Nederlandse pers weerhield hem er niet van Górecki op te nemen in zijn vermaarde reeks tv-documentaires Toonmeesters. En toen Philips hem in 1995 een carte blanche serie aanbood, wijdde hij een hele cd aan hem.

Toch koestert ook De Leeuw gemengde gevoelens, en hierna zou hij nog maar zelden werk van Górecki uitvoeren. In de biografie Reinbert de Leeuw, mens of melodie zegt hij hierover: ‘Toen we de opdracht gaven voor Kleines Requiem, vond ik hem een fascinerende figuur, de hype rond de Derde Symfonie was nog niet losgebarsten. Daarna kon ik niet meer geloven in die eindeloos mooie drieklanken, die naïveteit. Hij is absoluut authentiek en zuiver, maar met mijn achtergrond, mijn kennis en levend in Amsterdam kan ik die simpliciteit niet bereiken.’ Kennelijk heeft De Leeuw inmiddels zijn bezwaren opzijgezet.

Overigens zou hij de Vierde Symfonie al in 2010 op zijn lessenaar hebben gehad, ware het niet dat zij onvoltooid bleef door het vroegtijdig overlijden van de componist. Górecki’s zoon Mikołaj voltooide haar op basis van een ‘particel’, een gedetailleerde opzet met aanwijzingen voor instrumentatie, dynamiek en dergelijke. Volgens Mikołaj Górecki wijkt de Vierde Symfonie sterk af van de Derde, en sluit zij meer aan op de aanzienlijk dissonantere Tweede Symfonie uit 1972. Hierin voert de componist monolithische klankblokken op, maar klinken ook gregoriaans aandoende zanglijnen van twee solisten op teksten van Copernicus.

De door Mikołaj Górecki voltooide Vierde Symfonie werd in April 2014 in première gebracht door het London Philharmonic Orchestra. De critici reageerden gemengd. ‘We waren voorbereid om iets minder beschouwends te verwachten dan Górecki’s Symfonie van droevige liederen’, schreef The Daily Telegraph, ‘…maar de twee werken hebben meer met elkaar gemeen dan het lijkt, vanwege het bombardement aan fortissimo dissonantie wanneer het Harrison-orgel de nadrukkelijk hymneachtige sfeer doorbreekt’. The Guardian repte van ‘massieve, woest contrasterende blokken van ideeën’ en ‘veelvuldige herhalingen van de openingsakkoorden, doorspekt met machtige klappen op drie basdrums’. Conclusie: ‘De extremiteit van zulke individuele iedeeën en het vervangen van elk gevoel van ontwikkeling door pure herhaling, geven de symfonie het gevoel van een ruw uitgehakt monument.’

Maar is het kunst of kitsch? Daarvoor zullen we zaterdag toch echt moeten afreizen naar het Concertgebouw in Amsterdam, of afstemmen op de live uitzending op Radio 4.

NTR Zaterdagmatinee, 14 februari 2015 Concertgebouw 14.15 uur
Radio Filharmonisch Orkest / Reinbert de Leeuw; Jean-Guihen Queyras, cello
Górecki: Symfonie nr. 4, ‘Tansman Episodes’
Sibelius – De bard
Sjostakovitsj – Tweede Celloconcert