Fernando Botero: ‘Bijna alles om ons heen is kunst’

In de Kunsthal in Rotterdam is een grote overzichtstentoonstelling van het werk van Fernando Botero (1932) te zien, onder de titel Botero: Celebrate Life! De drukte van de opening van zo’n tentoonstelling kost hem energie, maar gek genoeg put schilderen hem nooit uit, vertelt hij in zijn atelier in Monaco. ‘Ik heb nooit iets ervaren wat vervullender is dan schilderen of beeldhouwen. Schilderen haalt je uit de dagelijkse realiteit. Je vergeet je lichaam – zelfs je bestaan. Het is intens, maar tijdens het schilderen voel ik geen enkele vermoeidheid, ook na zeven of acht uur werken niet. Terwijl ik op een cocktailparty al na een halfuur doodop ben.’

Hij hoopt de bezoekers van de Kunsthal Rotterdam iets van datzelfde gevoel te kunnen geven: ‘Dat mensen heel even in een andere werkelijkheid kunnen vertoeven en voor korte tijd hun dagelijkse omstandigheden kunnen ontstijgen.’

Als kleine jongen wilde de Colombiaanse kunstenaar eigenlijk matador worden, maar hij had meer talent om stieren te schilderen dan ze te bevechten. Botero verkocht zijn eerste schilderij bij de ticketverkoop voor het stierenvechten. Op zijn negentiende had hij al zijn eerste solotentoonstelling. Na een professionele opleiding in Madrid, reisde hij door Europa en vestigde hij zich uiteindelijk in Parijs. Fernando Botero groeide uit tot een van de meest succesvolle en bestbetaalde kunstenaars ter wereld; zijn werk is te zien in musea over de hele wereld en zijn grote beeldhouwwerken sieren onder meer de straten van New York, Barcelona, Madrid, Jeruzalem en Medellín. In 2000 schonk hij een groot deel van zijn collectie eigen werk en van zijn rijke kunstverzameling (met werken van beroemde kunstenaars als Picasso, Dalí en Miró) aan grote musea in Bogota en in Medellín.

Functioneel

Maar succesvol of niet, op zijn lauweren rusten is er beslist niet bij. De bescheiden en zachtmoedige man van inmiddels 84 jaar is nog net zo bevlogen als de puber die stierengevechten schilderde. Ondanks zijn hoge leeftijd gaat er dan ook geen dag voorbij dat hij niet schildert of beeldhouwt. Botero wordt nog altijd gegrepen door vorm en kleur. Dat mensen kunst onbeduidend kunnen vinden, begrijpt hij niet. ‘Dit bijvoorbeeld is óók kunst,’ zegt hij, terwijl hij een zeshoekig plastic bekertje van tafel pakt en in het licht houdt. ‘Het is niet alleen puur functioneel, iemand heeft erover nagedacht om er iets moois van te maken. Bijna alles om ons heen is kunst.’

Wie ooit een Botero heeft aanschouwd, vergeet dat nooit meer; zijn stijl is herkenbaar uit duizenden. Alles wat de Colombiaanse kunstenaar schildert of beeldhouwt – of het nu een vrouw is, een man of een paard – is enorm. De bijna absurdistische uitvergroting van zijn figuren, en de speelsheid en humor in zijn werk maken Botero: Celebrate Life! leuk voor jong en oud.

Met zijn rijke vormen wil Botero levenslust en sensualiteit uitdrukken. Maar hoewel zijn werk kleurrijk en vaak grappig is, is Botero’s universum beslist niet alleen maar frivool. De doeken uit de Circus-serie bijvoorbeeld, of zijn prachtige, verfijnde tekeningen waar er eveneens een aantal van te zien zijn in de Kunsthal, zijn ook ontroerend.

Executies

Botero schilderde advocaten en prostituees, presidenten en kardinalen, bedienden en militairen, politieagenten, mannen en vrouwen, jong en oud, rijk en arm. Veel van zijn werk is maatschappijkritisch. Wie goed kijkt, bespeurt ook in de ogenschijnlijk vrolijke werken vaak een tragische ondertoon. Hoe kan het ook anders, bij iemand die is geboren en opgegroeid in een land als Colombia, waar burgeroorlog, politieke moorden, misdaad en ontvoeringen aan de orde van de dag zijn. Hoezeer die werkelijkheid hem bezighield, is te zien in de talrijke schilderijen met politieke onderwerpen. Hij maakte doeken van arrestaties, executies en huilende nabestaanden, zoals De weduwe en 20.15: bloedbad.

Zijn maatschappelijke betrokkenheid beperkt zich overigens niet alleen tot zijn eigen land van herkomst, zo liet hij zien in een recente serie indrukwekkende, expliciete schilderingen over de marteling van gevangenen in de Abu Graib-gevangenis, die hij schonk aan de University of California in Berkeley.

Carnaval

Botero kijkt door de hoge ramen van zijn atelier uit op de haven van Monte Carlo, waar de imposante jachten liggen te blikkeren in de ochtendzon. Hij wijst op de drukke weg eromheen: nu een rijbaan voor het stadsverkeer, maar onlangs nog het circuit voor de Formule 1-race van Monaco, waar onze eigen Max Verstappen crashte in de vangrail. ‘Het lawaai is oorverdovend,’ lacht hij. ‘Ze zijn in een paar seconden voorbij.’

Maar wanneer er geen snelheidsduivels door de stad rijden, is dit de plek waar de kunstenaar het liefste werkt – al heeft hij ook studio’s in Parijs, Colombia, Griekenland en het Italiaanse Pietrasanta, de plek waar hij zijn beeldhouwwerken maakt. In de lichte ruimte staan of hangen her en der doeken aan de muur; sommige al klaar, andere wachtend op een revisie.

Hij heeft net het kleurrijke Carnaval afgerond, waarop twee gemaskerde mannen te zien zijn. ‘Het begon met een beeld van twee drinkende mannen. Vervolgens dacht ik: waarom geef ik hen geen masker? Later kwamen er mensen op de achtergrond bij. Opeens was het een schilderij over carnaval. Zo komt een schilderij langzaam tot je. En soms groeit een onderwerp uit tot een obsessie en volgt daar een reeks uit.’

Hij werkt altijd aan meerdere doeken tegelijk. ‘De eerste laag gooi ik er snel op, want die moet een maand drogen voordat ik eroverheen kan schilderen. Vervolgens ga ik kijken, veranderen, aanpassen. Wat is er goed en wat nog niet? Wat moet eruit, wat moet er nog bij? Daar gaat tijd overheen. Ik gebruik spiegels om fouten op te sporen; afwisselend kijk ik naar het doek en het spiegelbeeld, en zo zie ik wat eraan schort. Een methode uit de Renaissance. Zoals een schrijver zijn werk redigeert, zo redigeer ik mijn schilderijen.’

Correcties

Tot op de dag van vandaag probeert hij zo zijn vakmanschap te perfectioneren. Ook na bijna zeventig jaar is het soms nog zwoegen. ‘Kijk,’ zegt hij, terwijl hij een andere lijst omdraait. Een Mona Lisa-achtige dame in een rode jurk zit op een stoel, een blond poedeltje op schoot. Botero wijst naar een paar plekken op het doek, waar hij duidelijk aan heeft zitten prutsen. ‘De meeste schilderingen bewerk ik een keer of drie, dus daar ben ik na een paar maanden wel mee klaar. Maar over sommige doe ik jaren, zoals deze. Ik heb er zo veel correcties op uitgevoerd, maar kijk, ze schemeren erdoorheen. Ik krijg het maar niet goed.’

Achter de dame in rood hangt een langwerpig linnen met een schele vrouw in blauw-roze mantelpak. Een heel andere beeltenis, op één detail na, dat op elk doek hetzelfde is: de strakke mond. Zelfs op de vrolijke schilderijen is er nooit iemand die lacht. Botero: ‘Ik heb altijd van Egyptische kunst gehouden, waarbij de afgebeelde figuren geen expressie op hun gezicht hebben. Ze zijn verdrietig noch blij – ze bestaan slechts. Hetzelfde zie je bijvoorbeeld bij de schilderijen van Piero della Francesca of Paul Cézanne. Een sterke uitdrukking op een gezicht eist alle aandacht op. De afwezigheid van een gemoedstoestand geeft de afgebeelde persoon eeuwigheidswaarde.’

Handtekening

Door het volume, zijn kleurgebruik, de sfeer en uitdrukking van de personages dragen al zijn doeken duidelijk zijn handschrift – of hij nou circusfiguren, stillevens of priesters schildert, of een hommage brengt aan een van de schilders die hij bewondert, zoals Van Gogh, Van Eyck of Piero della Francesca. Veel hedendaagse kunstenaars willen steeds iets anders doen en wijzen een vastomlijnde stijl van de hand, zegt Botero, maar zelf gelooft hij daar niet in. ‘Kijk naar de mensen die we beschouwen als grote kunstenaars: die hebben allemaal een herkenbare stijl. Een Botticelli herken je als een Botticelli. Een Rembrandt is een Rembrandt. Een eigen stijl vormt je identiteit. Dat is jouw handtekening.’