Een geestig boekje over zelfmoord (8 ongemakkelijke vragen aan Jente Posthuma en Bas Uterwijk)

Schrijver Jente Posthuma (1974) en fotograaf Bas Uterwijk (1968) maakten samen een boekje over de zorgvuldig geplande zelfmoord van Uterwijks vader, Henk. Probeer een beetje goed over me te denken is een intiem, zoekend, berustend en bij vlagen hilarisch portret van een weggevallen geliefde.

Bas en ik troffen elkaar op de Brazilian Jiu Jitsu-mat, ergens in 2005. We probeerden elkaar kapot te wurgen. Hij werkte als art director voor een computerspelletjesbedrijf, ik deed iets als ober in een café. We konden lachen samen. Hij raakte geblesseerd en stopte – zoals dat gaat. Ik hield goddank alles heel en trainde door. Drie jaar later ontsnapte ik aan de horeca cul-de-sac en ging werken als freelance journalist. Bas koos rond die tijd ook voor het armoedzaaierbestaan: hij begon een carrière als freelance fotograaf. Met succes. In 2010 won hij de tweede prijs bij de Zilveren Camera. Sindsdien zijn we geregeld op pad geweest om samen stukjes te maken. Hij trouwde met schrijver Jente Posthuma, die vorig jaar debuteerde met de prachtige roman Mensen zonder uitstraling. Ondanks de Facebookverbondenheid was de dood van zijn vader Henk (oktober 2014) volstrekt aan me voorbijgegaan. Tot ik hoorde over dit boekje…

Waarom hebben jullie dit alles niet voor jezelf gehouden?

Bas: “Dit boekje is gebeurd, niet bedacht. Ik ben gewoon gaan fotograferen en Jente is gaan schrijven. Ze is op een gegeven moment wel een beetje gaan pushen om er ook echt iets mee te doen. Ik heb me toen wel afgevraagd of het allemaal niet te kitscherig zou worden, want ik háát mensen die met hun leed te koop lopen.”

Jente: “Bas doet dat nou eenmaal: álles fotograferen. Ook bij de geboorte van onze zoon. Hij ademde niet goed. En terwijl hij geholpen werd door het ambulancepersoneel ging Bas foto’s maken. Dat was zijn manier om er meer om te gaan.”

Voyeur

Bas: “Reportagefotograaf wordt je niet voor het grote geld. Ik ben gewoon een enorme voyeur en kijker. De foto’s in Probeer… zijn allemaal genomen in de drie dagen na mijn vaders dood. Toch vond ik het niet compleet genoeg voor een pure fotoreportage, daarvoor miste ik een aantal beelden. En er waren ook momenten dat ik geen foto’s wilde maken. Dus er ontbrak het één en ander.”

Jente: “Maar als schrijver sla ik wél alles op, in mijn hoofd. Mijn teksten konden de gaten in die reportage aanvullen en de beelden een extra laag geven. Het zijn hele warme foto’s. Dus ik wilde echt iets doen met dit verhaal, en op een gegeven moment hadden we iets waar we allebei achter stonden. En ja, het was wel vreemd om te realiseren bij een heftig moment: “Dit is mooi, dit ga ik gebruiken!” Maar als Bas echt had geprotesteerd over een bepaalde passage (of dit hele project) dan had ik natuurlijk niet doorgedramd.”

Had je dit boekje met iemand anders kunnen maken?

Bas: “Absoluut niet. Wat Jente en ik met elkaar delen is een ontzettend zwartgallig gevoel voor humor. We hebben elkaar uitgezocht omdat we op dezelfde manier in het leven staan. We relativeren alles, maken alles belachelijk. Dus toen ik een slok water nam uit het riviertje waar mijn vader is verdronken, dacht ik tegelijkertijd: “Is dit een mooi gebaar, of juist ontzettend pathetisch? Wat sta ik hier eigenlijk te doen?” Zo’n gevoel kan je maar met heel weinig mensen delen. ”

Zag je het aankomen?

Bas: “Mijn vader was al jaren heel somber. Ik denk dat ik er ergens altijd wel een beetje rekening mee heb gehouden dat hij eruit zou stappen, maar ik dacht dat hij het lef niet had. Het was niet zo dat ik bij elke keer als de telefoon rinkelde, vreesde dat hij dood zou zijn. Dat niet.”

Hulp

Jente: “Het is eigenlijk heel raar om je te realiseren dat álle stellen ooit een partner verliezen. Je leeft vijftig jaar samen, zoals de ouders van Bas, en dan valt er opeens iemand weg.”

Bas: “Mijn moeder wilde hem overigens wel met die hele zelfdoding helpen. Maar hij wilde het zelf doen, alleen, op z’n eigen manier. En zo is het gegaan. Maar het was wel een beetje lullig van ‘m om er plotseling tussenuit te knijpen.”

De titel van het boekje is de laatste zin van Henks afscheidsbrief. Je laat het contragewicht zien waarmee hij zich verdronken heeft. En je moeder in haar badpak, die zwemmend zijn as in het riviertje uitstrooit. Vond de rest van familie die intimiteit lastig?

Bas: “Nee. In onze familie moet alles bespreekbaar zijn. Sommige passages staan voor mijn moeder soms wel iets te ver af van de manier waarop zij het allemaal heeft beleefd. Maar ze begrijpt dat dit mijn verhaal is, opgeschreven door mijn vrouw. Het is ónze blik. Ik denk dat Henk het een mooi boekje zou hebben gevonden. En ja, het gaat nu best goed met mijn moeder. Ze heeft trouwens weer een nieuwe vriend, ze is verliefd als een schoolmeisje.”

Dat contragewicht staat nu bij jullie op zolder. Waarom?

Bas: “Mijn vader was ooit acteur. Hij heeft dat gewicht bij het Rotterdams toneel achterovergedrukt en z’n hele leven meegesleept, van huis naar huis. Als een soort klusblok. Voor mij is het een totem, een boos ding waar een heel verhaal aan vast zit. Elke keer als ik op zolder ben staar ik dat ijzeren blok even aan. Het is een herinnering dat ik niet zoals hem wil eindigen. Mijn vader was al jaren het spoor kwijt, we konden hem niet meer helpen. Dat kan iedereen gebeuren in het leven, maar omdat ik zijn zoon ben ligt het bij mij wat meer op de loer. Die stuurloosheid kan omslaan in radeloosheid. Daar moet je voor waken.”

Enorm traag

Dit is wel een ongebruikelijk ‘tweede boek’, na zo’n succesvol fictiedebuut.

Jente: “Dit boekje is tot stand gekomen terwijl ik nog werkte aan mijn debuut. Ik werk enorm traag én aan meerdere dingen tegelijkertijd, dus soms loopt alles in elkaar over. Zo heb ik een aantal van de verhalen die ik maakte voor De Revisor (de serie Klein Hoofd) herschreven voor Mensen zonder uitstraling. En ik had al eerder in het theater iets gedaan met de foto’s van Bas. Ik zou al héél lang zo’n klein boekje maken voor AFdH. Vaak is het een samenwerking tussen een schrijver en illustrator – wat me leuk leek, maar op de een of andere manier kwam het er steeds niet van. Eerst wilde ik voor dat project een nieuw fictief verhaal maken, toen gebeurde dit. Dus alles viel op z’n plek. [hints] Jente en Bas waren 17 november 2016 te gast bij VPROs Nooit Meer Slapen. Luister het interview hier.[/hints]”

Is het lastig om samen te wonen met iemand die net zo ‘kijkt’ als jij?

Bas: “Ik vind het niet zo erg dat ons leven gespiegeld wordt in Jentes verhalen. Soms voel ik me een beetje bekeken en denk ik: “Shit, hier gaat over geschreven worden.” En het is ook wel vreemd om mee te gaan naar haar lezingen, en dan als ‘man-van’ belaagd te worden door de leesclubdames. Ach ja, het hoort erbij. Fuck it.”

Dit boekje over zelfmoord is onverwacht geestig…

Jente: “Dat horen we meer. Laatst vroeg een kennis me enigszins beschaamd: “Mág ik zeggen dat ik erom gelachen heb?”

Bas: “Dat is helemaal okay. Mijn vader kon ontzettend lachen om de tragiek van het leven.”

 

Jente Posthuma & Bas Uterwijk. Probeer een beetje goed over me te denken. AFdH Uitgevers (2016).