Hoe groter de weerstand die moet worden overwonnen, des te groter de prestatie. Deze wrange wijsheid wordt uitgesproken in het Russisch vertelconcert ‘Leven onder een tiran’. Celliste Lidy Blijdorp voegt met dit programma rond het levensverhaal van de componist Shostakovich weer een mooie, persoonlijke en originele aflevering toe aan haar serie Cello 020. Ze treedt in dit concert op samen met pianist Tobias Borsboom en verteller Rens van Hoogdalem.
Wrange contrasten
Een mooie tekst zet de wrange geschiedenis tussen de muzikale onderdelen kort en treffend neer. Hiervoor is een goede keuze samengesteld van fragmenten uit ‘Het tumult van de tijd’, een biografische roman over Shostakovich door Julian Barnes. Doordat Van Hoogdalem zoveel onschuld uitstraalt bij het vertellen, sluit hij mooi aan op de lichte, onnadrukkelijke manier waarop in dit concert met contrasten wordt gewerkt. Zijn vertelstijl is dus een sterke keuze. Als je de wandaden van het communistische regime tegenover Russische componisten zo onbevangen, bijna naïef hoort verwoorden, verhoogt dat nog meer de verbazing dat zoiets heeft kunnen gebeuren.
Maar nog meer pijn doet het contrast tussen de feiten en de muziek. Als Blijdorp en Borsboom Prelude opus 34, 1 & 4 spelen, gaat helder als een bliksem door me heen: deze muziek is dus ontstaan in een atmosfeer die bepaald werd door de willekeur en machtsdrift van Stalin. Een dictator die geen flauw benul van muziek had. Hier hoor je hoeveel menselijkheid, karakter en scheppingsdrang het communisme probeerde te doden.
Vertellende muziek
Door de teksten ga je anders, intensiever luisteren. Blijdorp en Borsboom spelen de muziek met een grote betrokkenheid. Ze lijken het verhaal als een subtekst onder de composities te leggen. Zo zijn er eigenlijk drie vertellers. Muziek en verhaal zijn één.
Er komen nog meer Russische componisten in het verhaal voor. Bij allemaal denk je: wat erg dat die zo door het communisme onder vuur zijn genomen. Prokovief verstond gelukkig de kunst de bestokingen en beperkingen van zich af te laten glijden. Blijdorp en Borsboom laten in drie van zijn vijf melodieën opus 35-bis Prokoviefs ongebroken scherpte en sprookjesachtige lichtvoetigheid mooi uitkomen.
Veelzijdig als een diamant
Ook Tsjaikovsky, hoewel reeds lang dood, was niet veilig voor het communisme. Deze keer was het bourgeois-karakter van zijn composities het argument om ze in de ban te doen. Prachtig laten Blijdorp en Borsboom de diamantachtige veelzijdigheid van zijn Rococo-variaties tot haar recht komen. Doordat de orkestpartijen nu op piano worden uitgevoerd, hoor je des te helderder hoe de twee instrumenten elkaar het thema en allerlei gevarieerde motieven toespelen.
Ook van Strawinsky moesten Stalin en de zijnen niets hebben. Dit trof ook Shostakovich. Toen hij Amerika bezocht en Strawinsky wilde ontmoeten, hield deze de boot af. De reden was dat hij in het paranoïde Amerika van die tijd op geen enkele manier met het communisme of vermeende vertegenwoordigers daarvan geassocieerd wilde worden. Shostakovich als besmettingshaard. Het communisme dat zich als een ziekte in hem heeft vastgebeten. Na dit verhaal ervaar je de Berceuse uit Strawinsky’s Vuurvogel als een van verre lokkende, onbereikbare, eenzaam makende stem.
Bespiegelend
Van Shostakovich’ cellosonate maakt vooral het derde deel diepe indruk. Na alle schokkende gebeurtenissen die Shostakovich heeft moeten ondergaan, brengt dit deel je in een bespiegelende stemming. Daar draagt de zachte, zorgvuldige manier waarop het uitgevoerd wordt zeker toe bij. Wat voor muziek zou Shostakovich geschreven hebben als hij niet onder een dictatuur had geleefd? Mooiere of juist minder mooie muziek? Het zal altijd een raadsel blijven. Net als de vraag waarom Shostakovich de kansen om het land te verlaten, die hij toch echt wel heeft gehad, niet heeft aangegrepen.
Opbeurende conclusie
In het afsluitende vierde deel van de cellosonate brengt Lidy Blijdorp de vitaliteit die de muziek van Shostakovich door alles heen behield energiek tot klinken. Zo sluit ze af met de opbeurende conclusie: ze hebben hem er niet onder gekregen.
De toegift, ‘Ballet van het kuikentje in het ei’ van Modest Moessorgsky, voegt op de valreep nog een element toe dat Lidy Blijdorp vaak zo mooi aan haar muzikaliteit weet te koppelen: humor. Ze speelt dit korte stukje muziek bijzonder mooi. Bij de trillers zie je voor je hoe de donzen veertjes bewegen in de zachte voorjaarswind.
Volgende aflevering van Cello 020: Ode aan Debussy, 12 april, Amstelkerk, Amsterdam
Nederlands 
English (UK) 
Français 
