Seung-Won Oh schrijft Bosch Requiem: Koreaans dodenritueel in westerse jas

Vorig jaar componeerde de Grieks-Nederlandse Calliope Tsoupaki het Bosch Requiem. Dit jaar tekent de van oorsprong Koreaanse Seung-Won Oh voor deze traditionele aftrap van November Music. Zoals Tsoupaki dankbaar put uit de muzikale tradities van haar vaderland, grijpt ook Oh terug op haar Koreaanse wortels. De titel YeonDo verwijst naar een dodenritueel waarmee katholieke Koreanen afscheid nemen van hun dierbaren. Het stuk beleeft 6 november zijn première in het Jheronimus Bosch Art Center in ‘s Hertogenbosch.

De letterlijke vertaling van YeonDo is ‘Vagevuur Gebed’, leer ik van Seung-Won Oh een kleine maand voor de wereldpremière. ‘Het is een groepsgezang voor de doden, wier zielen nog in het voorportaal van de hemel verkeren. De tekst bestaat uit Psalmen en de Litanie van alle Heiligen, die gezongen wordt op Koreaanse ritmes en tonen.’ Deze combineert zij in haar nieuwe stuk met elementen uit de Latijnse Requiem Mis. Zo slaat zij opnieuw een brug tussen oost en west.

Westers georiënteerd

Dat Oh (1969) inspiratie zoekt in de muziek en gebruiken van haar geboorteland is overigens minder vanzelfsprekend dan het lijkt. Geboren in Seoul, de hoofdstad van Zuid-Korea, groeide zij op in een sterk op het westen georiënteerde maatschappij. Net als haar beroemde voorganger Isang Yun (1917-1995) componeerde ze aanvankelijk in een westers-modernistisch idioom.

Dit werd na de Tweede Wereldoorlog ontwikkeld tijdens de beroemde/beruchte Zomercursussen voor nieuwe muziek in Darmstadt. Hemelbestormers als Stockhausen en Boulez deden drieklanken en herkenbare ritmes in de ban. Het zogenoemde ‘serialisme’ gold hierna als het nec plus ultra van het componeren. Wie mee wilde tellen in de nieuwe muziek ontkwam niet aan het dictaat van deze vooral op verboden gebaseerde compositiemethode. –Maakte niet uit of je in Azië, Europa of Amerika woonde.

Oh studeerde aan de Ewha Womans University en vervolgde in 1996 haar studies in de Verenigde Staten. ‘Pas toen ik vijf jaar later naar Nederland kwam om les te nemen bij Louis Andriessen begon ik me te verhouden tot mijn culturele achtergrond’, zegt zij. ‘Dat was puur omdat mensen ernaar vroegen. Ik ben niet opgegroeid met Koreaanse muziek, maar geheel westers opgeleid.’

Katholiek Korea

Toen ze zich alsnog in traditionele Koreaanse muziek ging verdiepen, bleek dat een verrijkende ervaring. ‘Het was prettig en zelfs vertroostend op zoek te gaan naar mijn wortels. Ik bleek heel veel dingen te kunnen gebruiken in mijn hedendaagse muziek, maar streef er niet bewust naar oost en west samen te brengen. Dat gebeurt vanzelf, omdat ik die cultuur inmiddels heb geïnternaliseerd.’

Zo haakt YeonDo aan bij een katholiek Koreaans dodenritueel. Maar, ho even, katholieken in Korea? ‘Zeker’, zegt Oh. ‘Korea telt meer christenen dan boeddhisten. Het katholicisme werd in de achttiende eeuw geïntroduceerd tijdens de machtige Josean Dinastie. Die hing het neo-Confucianisme aan, inclusief het strenge kastesysteem. De christelijke overtuiging dat elk mens gelijk is voor God vormde daarom een grote bedreiging.’ Ondanks pogingen het nieuwerwetse geloof uit te roeien hield het katholicisme stand. Zuid-Korea telt tegenwoordig elf procent katholieken, het grootste percentage in een Aziatisch land.

Koreaans dodenritueel

Ook Oh werd geboren als katholiek, ze is nog altijd praktiserend. ‘In mijn jeugd zong ik YeonDo mee tijdens de jaarlijkse ceremonies waarmee mijn familie onze voorouders herdacht. Het gezang is bedoeld voor de dode en diens familieleden. Zodra er iemand sterft verzamelen de kerkgangers zich in het huis van de overledene. Ze blijven bij de familie om hen door de moeilijke tijd te helpen.’

Dit afscheidsritueel duurt zo’n drie dagen. ‘Het begint op de dag van overlijden en gaat door tot aan de begrafenis. In deze periode lopen mensen in en uit en zingen YeonDo, in de hoop dat de dode zo snel mogelijk naar de hemel zal gaan. Zoals eerder gezegd zijn de teksten ontleend aan de Psalmen en de Litanie van alle heiligen. Gezongen in het Koreaans, welteverstaan.’

Latijnse dodenmis

De Latijnse Requiem Mis is vernoemd naar de openingszin: ‘Requiem aeternam dona eis Domine’, geef hun eeuwige rust, Heer. Oh: ‘Ik moet bekennen dat ik het Requiem enkel ken als muzikaal gegeven. De liturgische tekst spreekt mij weliswaar aan, maar ik heb nooit zo’n Latijnse dodenmis bijgewoond.’ Een favoriet Requiem heeft ze niet. Evenmin heeft ze geluisterd naar de Requiems die voorgangers als Calliope Tsoupaki, Kate Moore en Anthony Fiumara componeerden in opdracht van November Music. ‘Dat heb ik bewust vermeden, ik wilde niet beïnvloed worden.’

YeonDo is gezet voor het New European Ensemble, het koor Cappella Pratensis en de alt Helena Rasker. Het telt drie delen van elk zo’n 20 minuten. Verwacht hierin geen wervelende meerstemmige passages waarin koor, ensemble en solist met elkaar wedijveren om de aandacht. Veeleer worden de verschillende entiteiten afwisselend ingezet, in een soort vraag- en antwoordspel dat de rituele sfeer benadrukt. Die wordt versterkt door een vierkoppig slagwerkensemble dat bijna voortdurend aan het woord is.

Ritueel

De bezoekers worden de zaal binnen gevoerd met trage slagen op een jing, een grote Koreaanse gong. Na deze introductie verklankt het New European Ensemble unisono en in reciterende stijl een Koreaans gebed; de Koreaanse symbolen staan onder hun noten. Cappella Pratensis zingt vervolgens het bekende ‘De profundus’ uit Psalm 129.

De alt besluit dit eerste deel met een gebed, samen met het ensemble en het slagwerkkwartet. Oh: ‘Zij smeekt God om genade met een aantal verzen uit het Requiem, gezongen in de Koreaanse taal. “Geef hun eeuwige rust, oh Heer en laat het eeuwige licht hen verlichten, Amen.” De solist vertegenwoordigt de stem van ons allen.’

Het slagwerkkwartet voert ons als een soort priester door de compositie. ‘Het staat symbool voor de begrafenisprocessie’, verklaart Oh. Slechts op twee momenten in het middendeel zwijgen de slagwerkers. Dan zingt het koor a cappella ‘Deus Deus Meus’ uit Psalm 62 en ‘Averte faciam tuam’ uit Psalm 50. Alleen in het derde en laatste deel horen we tegelijkertijd de solist, het koor en het ensemble, in ‘Hemelvaart’ en ‘Lux Aeterna’.

In dit deel wordt het publiek ook uitgenodigd zelf deel te nemen. Halverwege mogen zij samen met de slagwerkwerkers met belletjes rammelen. Oh: ‘Dit is een moment ter vertroosting van de dode zielen.’ Het zelf meedoen versterkt de gewijde sfeer en verhoogt de betrokkenheid van de luisteraar, die zijn eigen dierbaren kan gedenken.

YeonDo wordt besloten met een vierde gebed en een epiloog, uitgevoerd door het slagwerkkwartet en het ensemble. ‘Ik heb hier expres de zangstemmen weggelaten’, zegt Oh. ‘De muziek culmineert in een zee van klanken, die representeren hoe de geesten vrijelijk naar de hemel opstijgen.’

Naschrift 4 november. Vanwege de nieuwe coronamaatregelen van 3 november heeft November Music het hele festival afgelast. Het zal dus ook niet via livestreams te beleven zijn. Een ongelooflijke domper!